Góra Zamkowa w Ułanowie oraz cerkiew Wniebowstąpienia NMP z 1777 roku
Dzisiejszy Ułanów to wieś z około 1700 mieszkańców na drodze z Chmielnika i trasy E50 na Berdyczów.
Obecnie w byłym kościele rzymskokatolickim w Ułanowie mieści się wiejski klub. Teren byłego cmentarza polskiego zajmuje dziś park. Nowy kościół katolicki znajduje się na obrzeżach cmentarza – parku, przy stadionie miejskim. Była cerkiew unicka z 1777 roku pw. Wniebowzięcia NMP obecnie jest gospodarowana przez prawosławnych cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewskiego. W pobliżu cmentarza polskiego znajduje się także cmentarz żydowski.
Przy wjeździe do Ułanowa ze strony Chmielnika znajduje się pomnik Bitwy pod Śniwodą, stoczony w 1362 roku między litewsko-rusińskimi wojskami a Tatarami. Po porażce Tatarzy utracili zdolność do kontroli nad Podolem, co dało szybki rozwój tym terenom i sprzyjało utworzeniu takich miast, jak Bracław, Winnica i Chmielnik.
Na początku XX wieku funkcjonowała tu cerkiew, kościół katolicki, synagoga, 2 domy modlitwy żydowskie, okazały ratusz, 2 młyny, 22 sklepy, 79 i fabryka piasku cukrowego, założoną w 1864 r. zatrudniająca do 200 ludzi. Poza tym działała apteka, stacja pocztowa między Chmielnikiem i Rajgródkiem, zarząd gminy, szkółka 1-klasowa.
Cerkiew Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wzniesiona w 1777 roku, kościół katolicki, p. w. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesiony w 1731 r. przez Józefa Czosnowskiego, starostę ułanowskiego.
Nazwa Ułanów jest prawdopodobnie tatarskiego pochodzenia. Ułan, po tatarsku książę, król. Zbudowany był tu pierwotnie zameczek dla obrony granic od napadów tatarskich. Pierwszą o nim wzmiankę mamy w nadaniu Zygmunta Augusta pod 1552 roku następującej treści:
“Ponieważ Łukasz, Piotr, Jerzy i Jan Dukadzinowicze, rodem z Macedonii w Grecji, wyznania greckiego, uchodząc przed Turkami, schronili się do państwa naszego, szukając w niem spokojnego i swobodnego pobytu i uniżenie nas upraszali, abyśmy ich do łaski naszej przypuścić i jakowe miejsce na mieszkanie przeznaczyć im raczyli, nadajemy im przeto i ich następcom, spustoszone dobra nasze Ułanów, w okręgu chmielnickim, mil 2 od Chmielnika odległe, gdzie przedtem wznosił się zamek Ułanów, blisko granicy tatarskiej, prawem dziedzictwa, jako wieczystą i nieodwołalną darowiznę. Pragnąc, aby nadana majętność do lepszego stanu doprowadzoną została, a Dukadzinowicze tym chętniej i stali się do usług naszych, pozwalamy im miasto Ułanów zwać się mające założyć, które prawem niemieokiem obdarzamy. W dalszym ciągu uwalnia od opłaty szosu, wszelkich podatków publicznych i targowego po miastach królewskich, od czopowego zaś tylko na 2 lata, ustanawia jarmarki od Wniebowstąpienia Pańskie i św. Mikołaja, a targi w niedzielę Staroż. Polska, II, 1016.”
Nie wiadomo co się stało z rodziną Dukadzinowiczów, gdyż już w 1570 r. dzierżawił Ułanów Rafał Sieniawski, najstarszy syn Mikołaja, hetmana wielkiego koronnego. Lustracja z tego roku podaje, że w miasteczku jest już chałup osiadłych 70; żadnego czynszu ani podatku, racione libertatis nie dają, bo po osadzeniu miasteczka jeszcze mają wolicy do 10 lat.
Stawów jest 3, ale ich nigdy nie spuszczają, bo są spławiste i niezłowne, a ktemu też ich nie może spuszczać, że to miasteczko jest na samym szlaku tatarskim. Przeto, żeby ludzie spokojniej osiadali, spuszczać się nie może. Zameczek na kopcu sypanym, jedne tylko zręby ma około siebie a 3 wieżyczki. Strzelby żadnej niema, chyba własna dzierżawcy tamże.
Następnie miasteczko musiało być zniszczone, gdyż Zygmunt III w przywileju z 18 kwietnia 1606 roku powiada:
Chcąc zabezpieczyć kraje podolskie od częstych napadów tatarskich, przez wznoszenie miast warownych, umyśliliśmy pozwolić, ażeby Jakub Pretwicz założył na gruncie naszym miasto Ułanów. Mianuje wójtem Gabriela Iwaśkowicza, wkładając na niego obowiązek zbrojno na koniu, z kopią i rusznicą występować w pole przeciw nieprzyjacielowi, do obrony miasta i zamku pospieszać i wszelkie dobrego żołnierza pełnić powinności, obdarza mieszczan prawem magdeburskim, uwalnia od danin i podatków do lat 4, od czynszów zaś, ceł i powołowszozyzny na lat 20, po których upływie dawać mają 30 owcę i po czerw. zł. czynszu; wychodzić 4 razy na tłokę przy strawie dzierżawcy, przywozić do zamku drzewo na Wielkanoc, Boże Narodzenie, i mięsopusty po 2 wozy; do naprawy grobli, stawów, I koszenia i zbierania siana 10 dni, do oprawy zaś zamku i miasta, ilekroć potrzeba wymagać będzie.
W 1613 r. Jakub Pretwicz, wojewoda podolski już nie żył, ale jeszcze za życia swego w 1605 roku, za pozwoleniem króla, ustąpił dożywotnią dzierżawę swoją na Ulanowie na rzecz Pawła Uchańskiego.
Córka wojewody Estera była za Rafałem Uchańskim, musiał więc to być układ familijny; druga córka Dulska otrzymała dobra szarawieckie, syn zaś Jan umarł jeszcze za życia ojca.
Do Ułanowa już wtenczas należały wsi Taraski, Rybczyńce i Woronicze, ale te ostatnie trzymał od wojewody w dożywociu Stanisław Dąbrowski. Lustracya z tego czasu 1615 r. podaje że w mieście było 140 osad, ale przez tatarskie częste najazdy, a najbardziej, gdy czasu niedawnego car perekopski i Kantimir Aga dobywali, miasteczka część, przedmieście i wszystkie wioski spalili, tudzież przed żołnierskimi ustawicznнmi leżami, staniami i angariami, odeszło precz poddanych 40. Stawu, który miasto i zamek ze 3 stron oblewa, nie spuszczają dla ustawicznych trwóg tatarskich i obrony tak też wychowania zamku. Prowent krescencyi lustrować nie było co, gdyż ledwo skromnego wychowania dzierżawcy pomódz może. Wał około miasta szeroki, od stawu do stawu, w którym sztuk jest 20, do 30 łokci w każdej sztuce. Baszt 3 mocnych, we 2 strony dębowe, między stare horodnie zbudowanych, na które, dla spustoszenia dąbrowy ułanowieckiej, wożono drzewo z obcych dąbrów. Parkany albo horodnie nowe, na kilku miejscach we 3 ściany, między staremi. W zamku starym nowe budowanie najprzód palami w krąg obstawiony i ziemią z przypałkami osypany; baszty 2 mocne, we 2 ściany zbudowane a 3cia stara oprawiona. Pokoików 3 nowych, gdzie o materye i rzemieślnika bardzo trudno i drogo. Starych pokoi 2; komór nowych wokoło zamku do 20 a starych 10 oprawionych. Kościół pod zamkiem i z apparatami. Armaty niema, tylko własna p. Uchańskiego; hakowniс według inwentarza skarbowego było 50, których niezastaliśmy tamże, 1018. Podług lustracyi Humieckiego prowenta miasteczka wynosiły 220 fl. , z całej zaś dzierżawy 260 fi. 17 gr. , od czego przychodzi kwarty 52 fi 3 gr. 7 den. W 1636 r. posesorem starostwa był Aleksander Piaseczyński, czyniło ono 486 zł. Jabłonowski.
Podczas wojen kozackich miasto zostało zniszczone, a zamek zburzony. W 1765 r. Ułanów z sąsiedniemi wsiami Morozówką, Lipiatynem, Czosnówką, Śmiałą, Podorożną, Petrykowcami, Pagórcami, Taraskami, Czepielami, Worońcami, Czerniatynem, Rybczyńcami i Worobijówką, utworzył oddzielne starostwo, posiadaczem którego był Józef Czosnowski, ststa winnicki, z opłatą 10,191 złp. 25 gr, kwarty. Lustracya z tegoź roku podaje;
Na rzece Śniwodzie jest staw oblewający miasto i zamek z dwóch stron ku wschodowi zaś fossa, ziemią zalazła. Zameczek do rezydowania nowo wymurowany, jeszcze nieskończony, wałami staremi opasany. Ratusz wjezdny nadpustoszony. Starostwo płaci na regiment łanowy z łanu zł. 100, podymne i kotłowe na wojsko oddaje. Gubernator pobiera zł. 300, pisarz prowentowy 200, leśniczy dla szczupłości zapustów, includendo ordynaryę, zł. 80, plenipotent dla zachodzących in lite będących o granicę spraw, zł. 350 i t. d. , restat intraty zt. 40, 767 gr, 15.
W 1775 r. ststwo ułanowskie otrzymał regimentarz partyi w. polskiej Aleksander Kraszewski, jako wynagrodzenie za utratę dóbr Jordanów, zabranych przez Prusaków, a po jego śmierci w 1787 r. nadane prawem emfiteutycznem na lat 50 synowi jego Ludwikowi. Widać jednak, że następnie mu sieli otrzymać potwierdzenie prawa własności, gdyż sprzedali Ułanów senatorowi Ilińskiemu, a ten rozprzedał je częściami. Ułanów kupił najpierw Chołoniewski, wkrótce sprzedał go Kruszyńskiemu 1837 r. , ostatecznie zaś na byli teraźniejsi właściciele Mazarakowie.
Dotąd są ślady zamku, obok niego stał kościół drewniany, fundowany około 1616 r. przez Pawła Uchańskiego. Pod miasteczkiem są lochy sklepione, które służyły za schronienie i w czasie napadów tatarskich. Po zburzeniu kościoła starego, Czosnowski wybudował w r. 1741 nowy, z drzewa, i ten dotrwał do 1827 r. , lecz z powodu zniszczenia, nabożeństwo przeniesiono do kapliczki za miastem, wymurowanej w 1817 r.
Rzeka w Ułanowie tworzy rozległy staw, oblewający górę zamkową; na kępie stał dom drewniany, połączony z zamkiem mostem zwodzonym. Marczyński w Statysty ce podaje, że w Ułanowie miał mieszkać Bohdan Chmielnicki. Był to chyba chwilowy tylko pobyt.
Pod Ułanowem zaszła 6 maja 1768 roku potyczka wojsk ruskich z konfederatami pod wodzą Pułaskiego, Szczeniowskiego i Giżyckiego.
Słowo Polskie za: Wielki Słownik krajów słowiańskich, 22 sierpnia 2021 r.
Pomnik przypominający o zwycięstwie litewsko-rusinskiego wojska w 1362 w bitwie z Tatarami pod Śniwodą
default
Nowy kośćiół w Ułanowie
default
Pomnik ofiarom Wielkiego Głodu w Ułanowie. Łącznie jak twierdzi miejscowy krajoznawca Mykoła Dorosz od głodu w tej miejscowości w latach 1932-33 zmarło ponad 500 osób
Bar w Ułanowie, który podaje słynny „kartofel po ułanowsku”
Pozostałości polskiego cmentarza w centrum Ułanowa
W byłym kościele w Ułanowie obecnie działa klub wiejski
