Ustawą sejmową z 14 października 1773 roku powołana została Komisją Edukacji Narodowej (KEN) – pierwowzór ministerstwa oświaty, analogów którego nie było na całym świecie. Finansowana była z pieniędzy publicznych, a kontrolę nad wydatkami sprawował sejm. Na oświatę zamierzano wydawać rocznie równowartość prawie dwunastu procent budżetu.
Papieska bulla z 21 lipca 1773 r. o kasacie zakonu jezuitów, w którego rękach znajdowała się przeważająca część szkół szlacheckich, jak też liczne majątki ziemskie, dały materialną podstawę funkcjonowania KEN. Po zlikwidowaniu zakonu jezuitów ich majątki przekazane zostały szlachcie z obowiązkiem płacenia czynszu na Fundusz Edukacyjny.
W chwili rozwiązania zakonu jezuitów w granicach państwa (po rozbiorze 1772 r.) pozostało 39 kolegiów jezuickich: w Koronie 24, na Litwie – 15 oraz Akademia Wileńska. Przy wielu z nich jezuici utrzymywali konwikty, czyli płatne internaty dla młodzieży. Ponadto pozostało 8 dawnych rezydencji i 57 stacji misyjnych.
KEN przejęła od jezuitów na terenie Korony tzw. pełne kolegia, m. in. w Barze, Krzemieńcu, Ostrogu i Rawie; szkołę niższą pełną w Łomży oraz tzw. szkoły niższe niepełne w Kamieńcu Podolskim, Winnicy i Żytomierzu. Miasto Winnica w 1569 roku zostało włączone do Korony w ramach Rzeczypospolitej Polskiej. W pierwszej połowie XVII wieku mieściło się w granicach starostwa winnickego w województwie bracławskim. Od 1598 roku przeniesiono tu z Bracławia sądy i sejmiki ziemskie. W XVII wieku w mieście za sprawą Walentego Aleksandra Kalinowskiego wzniesiono nowy zamek oraz kolegium jezuickie.
Z pojezuickim majątkiem było trochę tak, jak z prywatyzowanym majątkiem państwowym w Polsce po 1989 r. W wyniku działań związanych z jego przejmowaniem, przepadło ok. 30% dawnej ich wartości. Tym niemniej dochody z mienia pojezuickiego przez wiele dziesięcioleci wspierały polską oświatę.
Początkowo Komisja składała się z 8 osób; po cztery z Korony i Litwy. Pierwszym przewodniczącym KEN był biskup wileński Ignacy Jakub Massalski. Był on także przewodniczącym Komisji Rozdawczej Litewskiej. Finał korupcyjnej działalności biskupa był żałosny, albowiem został powieszony przez lud warszawy 28 czerwca 1794 roku.
Zastępcą Massalskiego był biskup płocki Michał Jerzy Poniatowski, brat króla. Po kompromitacji Massalskiego, Poniatowski w 1776 r. został przewodniczącym KEN i na tym stanowisku był bardzo pożyteczny i skuteczny.
Niezależnie od szkół pojezuickich, do systemu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej włączono szkoły bazyliańskie (unickie) m. in. w Humaniu, Lubarze, Szarogrodzie, a także kolonie akademickie m.in. w Ołyce.
Łącznie w systemie edukacyjnym KEN znalazło się w Koronie 47 szkół zakonnych oraz nieco mniejsza ich liczba na Litwie.
Pierwszy plan oświaty KEN, sporządzony do marca 1774 r., przewidywał powołanie 26 szkół wojewódzkich (tyle było bowiem województw), każda z 5 profesorami, kaznodzieją, kapelanem, konwiktem na 20 ubogiej szlachty oraz z zapewnioną opieką lekarską; 52 szkoły powiatowe oraz 2500 szkół parafialnych (1 szkoła na 10 wsi), a także Akademii Nauk i Sztuk w Warszawie.
Sytuacja polityczna Rzeczypospolitej nie pozwoliła na zrealizowanie ambitnych planów KEN, zwłaszcza że Targowica odebrała Komisji władzę nad szkołami zakonnymi. Na mocy III rozbioru Polski podpisanego w Petersburgu 24 października 1795 r., Warszawa i znaczna część Polski przypadły Prusom. Państwo to, przed wprowadzeniem swojego systemu szkolnego, wysłało na nasze ziemie wizytatorów, którzy – co było dla wszystkich wielkim zaskoczeniem – nadzwyczaj pochlebnie ocenili system szkolny Komisji Edukacji Narodowej. Po przejęciu polskiej oświaty Prusacy wprowadzili m. in. obowiązujący do dziś egzamin maturalny.
Pod naporem wojsk napoleońskich, w nocy z 26 na 27 listopada 1806 r. Prusacy ewakuowali się z Warszawy. Niebawem utworzone zostało Księstwo Warszawskie, które przejęło całą pruską bazę oświatową, łącznie z Funduszem Edukacyjnym oraz Eforatem, przekształconym w Izbę Edukacyjną. W 1815 r. na terenie Księstwa działało m.in. ok. 1200 szkół elementarnych, 12 szkół departamentowych, 18 szkół wydziałowych. System oświatowy stworzony przez Komisję Edukacji Narodowej, rozbudowany przez Prusaków, a następnie przez Księstwo Warszawskie, bez istotnych zmian dotrwał do czasów Królestwa Kongresowego, w którym został znacznie rozbudowany i wzbogacony.
Od upadku Powstania Listopadowego następuje planowe i systematyczne ograniczanie oświaty w Królestwie Polskim. Według ówczesnej rosyjskiej doktryny, Polacy powinni być kształceni co najwyżej na rzemieślników. Ograniczono liczbę szkół elementarnych, a przede wszystkim gimnazjów. Rosjanie łaskawie zgodzili się, aby w każdej guberni było jedno gimnazjum. Wyjątkiem była Warszawa. Po klęsce powstania zlikwidowano wszystkie szkoły wyższe. Ze szczątkowych informacji wynika jednak, że nadal istniał Fundusz Edukacyjny, albowiem wiadomo między innymi, że z tego źródła dofinansowano w latach 40. XIX w. budowę Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie.
Po przemianach ustrojowych zapoczątkowanych wyborami w dniu 4 czerwca 1989 r., resortowi oświaty nadano nazwę nawiązującą do historycznej nazwy: Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Słowo Polskie, 02.10.17 r.
