Były placy rynkowy w Sądowej Wiszni. Fot. Redakcja
Drugim miastem po Lwowie na Rusi Czerwonej lokowanym przez Kazimierza Wielkiego była Wisznia, zwana później Sądową Wisznią, która prawa miejskie otrzymała w 1368 roku. Ważnymi ośrodkami pozostawały w dalszym ciągu Halicz, Przemyśl oraz Bełz.
W 1434 roku, już za króla Władysława III, utworzono województwo ruskie ze stolicą we Lwowie. Składało się ono wówczas z ziem sanockiej, przemyskiej, lwowskiej, halickiej i chełmskiej. Natomiast lenne księstwo bełskie po wygaśnięciu władającej nim linii Piastów mazowieckich w 1462 r. zostało włączone do Korony jako województwo bełskie.
Sejmiki generalne województwa ruskiego odbywały się w Wiszni, od 1545 roku. zwanej oficjalnie Sądową Wisznią. Błonia pod miastem były także miejscem „popisów”, czyli zbrojnych przeglądów szlachty. Wyrazem znaczenia prowincji był fakt, że godności wojewody ruskiego i kasztelana lwowskiego należały do najważniejszych w hierarchii polskich dostojników.
Postępy kolonizacji Rusi Czerwonej dobrze obrazuje rozwój sieci miejskiej. Obok starych miast, które uzyskały prawa magdeburskie jeszcze od Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego — Lwowa, Sądowej Wiszni, Halicza i Bełza — na interesującym nas terenie w okresie przynależności do Korony powstało kilkadziesiąt innych ośrodków. Prawa miejskie otrzymały: Przemyśl (1389), Gródek (1389), Szczerzec (1397), Gliniany (1397), Mościska (1404), Busk (1411), Potylicz (przed 1423), Sokal (1424), Dunajów (1424), Krakowiec (1425), Olesko (1441), Bruchnal (I poł. XV w.), Kamionka Strumiłowa (poł. XV w.), Pomorzany (1456), Uhnów (1462), Bobrka (1469), Gołogóry (1469), Dobrotwór (przed 1472), Komarno (1473), Jaworów (XV w.), Kulików (XV w.), Strzemilcze (1503), Uhrynów (1515), Złoczów (1523), Husaków (1525), Brzozdowce (1526), Szczurowice (1529), Waręż (1538), Kukizów (1538), Stojanów (1547), Mosty Wielkie (1549), Jaryczów Nowy (1563), Ta- danie (1563), Podkamień (1569), Rozdół (1569), Mikołajów (1570), Milatyn Nowy (1578), Niemirów (1580), Brody (1584), Magierów (1591), Biały Ka¬mień (pocz. XVII w.), Rudki (pocz. XVII w.). Przemyślany (pocz. XVII w.), Stanisławczyk (pocz. XVII w.), Markopol (pocz. XVII w.). Żółkiew (1603), Rawa Ruska (1604), Toporów (1606), Janów (1611), Sasów (1615), Leszniów (1627), Tartaków (1685), Krystynopol (1692) i Radziechów (1752).
We Lwowie od 1585 roku działała prawosławna szkoła średnia, później szkoła taka powstała w Sądowej Wiszni.
Przenosimy się w II połowę XVIII wieku by dowiedzieć się, że wówczas w Sądowej Wiszni działała duża papiernia. Na przełomie XVII i XVIII w. na Ziemi Lwowskiej działały dwa ważne ośrodki malarstwa ikonowego. Pierwszy z nich istniał w Żółkwi, skąd wywodzili się znakomici mistrzowie Iwan Rutkowicz, Jow Kondzelewicz, Damian Rojewicz i Bazyli Petranowicz. Ich dzieła wciąż można oglądać w niektórych cerkwiach na omawianym terenie. Drugim ośrodkiem była Sądowa Wisznia, z której wywodzili się tacy twórcy jak Fedor z Wiszni i Ilia Brodłakowicz Wyszeński.
Następnie wskutek rozwoju Gródka Podolskiego i Mościsk znaczenie Sądowej Wiszni powoli zanika. Wzmiankę o tej miejscowości w czasie Kampanii Wrześniowej odnajdujemy między 13 a 16 września 1939 r.
W czasie próbę przebicia się z Przemyśla do Lwowa podjął dowódca Frontu Południowego gen. Kazimierz Sosnkowski na czele zgrupowania liczącego kilka tysięcy żołnierzy. W dniach 13 i 14 września stoczył z Niemcami zwycięskie potyczki w rejonie Sądowej Wiszni i Boratycz, a 15 i 16 września również pomyślną, choć okupioną poważnymi stratami bitwę pomiędzy Jaworowem i Gródkiem Jagiellońskim, podczas której rozbito m.in. pułk SS „Germania”. Do Lwowa jednak dojść się nie udało. Po ciężkich walkach pod Lelechówką, Janowem, Rzęsną Polską, Brzuchowicami i Hołoskiem oddziały grupy gen. Sosnkowskiego rozproszyły się i w większości trafiły do niewoli niemieckiej lub radzieckiej. Sam Sosnkowski w przebraniu cywilnym udał się na Węgry.
Po ataku Niemiec na ZSRR w dniu 22 czerwca 1941 r. NKWD dokonało zbrodniczej eksterminacji więźniów w przepełnionych więzieniach we Lwowie, Złoczowie, Żółkwi, Sądowej Wiszni i kilku innych miejscowościach. Część zamordowano od razu na terenie więzień, część zaś straciła życie podczas pośpiesznej ewakuacji. Więźniów pędzono w pieszych kolumnach, zabijając słabnących i niewytrzymujących tempa. W samym Lwowie zginęło w ten sposób 4-5 tys. osób, a w Złoczowie 600-700 osób.
Znaczną wartość artystyczną ma eklektyczny pałac w Sądowej Wiszni, który jednak po pożarze w końcu ubiegłego stulecia jest obecnie opuszczony i szybko popada w ruinę. Wśród kościołów późnobarokowych wyróżnia się budowla kościoła reformatów w Sądowej Wiszni projektu Pawła Fontany.
Spośród innych zabytków architektury na uwagę zasługują przede wszystkim ratusze, w większości wzniesione w XIX w. Budowle tego typu można oglądać w Jaworowie, Gródku Jagiellońskim, Sądowej Wiszni, Rudkach, Pomorzanach, Złoczowie, Glinianach, Kamionce Strumiłowej, Sokalu i Rawie Ruskiej. Ciekawym obiektem jest duża papiernia z 1785 r. w Sądowej Wiszni. Godnym uwagi jest cmentarz polski w tym mieście i niewielkie muzeum regionalne.
Słowo Polskie za: Ziemia Lwowska, 9 lutego 2023 r.
