W ziemi żytomierskiej, na Wołyniu, leży Rajgródek. Leży na trakcie szerokim między Berdyczowem a Ułanowem.
W Berdyczowie i Ulanowie były forty obronne, w samym Rajgródku również stało horodyszczce na wzniesieniu.
Trzy kasztele połączone były pono lochami podziemnymi. Rajgródecka placówka miała zamek wystawiony z kłód dębowych, umocnionych wądołami. Dokoła majdanu rozłożone były działa, a z blanków czuwano.
Na trakcie bowiem nieraz pojawiał się oddział Kałmyków, nadwołżańców, Kirgizów. Szedł tańcem tatarskim, przez Tamerlana im przekazanym, na kilka stajań formował całą hordę w półkole i półkolem nacierał.
Gdy Jakób Pretfic tu nastał, to znacznie ziemię od Tatarzyna uspokoił, wtedy dla Ułanowa, Rajgródka, Berdyczowa poczęły się lepsze czasy. Okrzepła gospodarka rajgródecka, a kolejni dziedzice początkowo umacniali forty, potem wystawiali zwykle kasztele. Sa tu dziedzicami Lubomirscy, Czosnowscy, wreszcie Tytus Sarnecki. Po Sarneckich władają Rajgródkiem Mazarakowie.
Dom rajgródecki wybudowany został około 1890 roku przez Stanisława Boreckiego. Miał charakter stylu toskańskiego. Miał przedpokój wyłożony boazerią, na ścianach i sufitach inkrustowaną trzema gatunkami drzewa. Sala jadalna była również boazerją wyłożona. Stiuki, gipsatura i malowania ścienne wykonane były przez artystów warszawskich. Były tu rzadkie obrazy, z przed kilku wieków, malowane na czerwonym płótnie. Przedstawiały Bachantkę, Satyra, Faunów, grupę żydów. nowszych obrazów były Żmurki „Na skrzydłach pieśni”, Wyczółkowskiego „Zwierzenia”, Spiczyńskiej ..Piwonje”, Nałęcza ..Tatry”, Gersona „Walka z dziewczyną“, Chełmońskiego „Pastuszki” i wiele pomniejszych.
Bardzo liczna bibljoteka, dzieła historyczne, pamiętniki, klasycy. Statuy bronzowe, stare srebra, sepet żelazny, misternie kuty w arabeski stare, z klamrami rzeżbionemi. Stare porcelany koreckie i baranowieekłe.
Rajgródeckie ogrody miały podzwrotnikowe rośliny, tulipanowce, katalpy, palmy, juki, rzadkie storczyki, odmiany kwiatów przeróżne. W całym szeregu oranżerji i trephauzów rośliny najrzadsze.
Dobra gospodarka rolna z selekcją nasienną, duża stadnina koni, obora selekcyjna.
Ślicznie wyglądała kaplica cmentarna murowana, otoczona zielenią. Zwaliska zamku rajgródeckiego miały swą tradycję. Tu brał ślub Zacharjasz Jaroszyński z Marianną Szczeniowską. Był to pan na Tywrowie i stu innych wsiach, słynny z zatargów zbrojnych z Kaletyńskimi. Pan hojny, o rozmachu godnym owych stepów ukrainnych.
Należała przed bolszewickim najazdem włość rajgródecka do pani Oktawji z Rotharyuszów Mazarakowej i jej córek.
Słowo Polskie na podstawie: Antoni Urbański „Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi”, Warszawa – 1928, 23 lutego 2022 r.
