Na początek 2013 roku przypada 150. rocznica Powstania Styczniowego, które było ostatnim polskim zbrojnym zrywem niepodległościowym XIX wieku, a jednocześnie ostatnią próbą odbudowy Rzeczypospolitej w przedrozbiorowych granicach.
Powstanie nie ograniczyło się tylko do ziem Królestwa Polskiego. Przeciwnie – objęło swym zasięgiem ziemie litewsko-białoruskie oraz
część dzisiejszej Ukrainy, w szczególności zaś dawne województwa: kijowskie i wołyńskie.
W 1862 roku powstał konspiracyjny Komitet Prowincjonalny (dotyczący prowincji, czyli obszaru) Rusi pod przywództwem Edmunda
Różyckiego. Komitet był głową spisku na ziemiach ukraińskich, aczkolwiek – podkreślić należy to wyraźnie – współpracował on z centralą w Warszawie. Co więcej, współpraca ta, inaczej niż na Litwie, układała się zupełnie harmonijnie.
Warto również wspomnieć o tym, iż komitet powołany dla całości Rusi miał rezydować na zmianę w stolicach jej trzech części składowych:
Podola, Wołynia i Ukrainy (bo tak nazywano wtedy tylko ziemie położone najdalej na wschodzie), a więc w Kamieńcu Podolskim, Żytomierzu i Kijowie.
Akcja zbrojna została zaplanowana nie na styczeń, ponieważ młodzież w tej części kraju nie była zagrożona branką Wielopolskiego, lecz na maj – tak, aby można było powstanie przygotować jak najstaranniej. Dowódcą wojskowym powstania na Ukrainie (wyjąwszy Galicję, będącą pod zaborem austriackim) również został Edmund Różycki. Walkom o wyzwolenie miała towarzyszyć proklamacja tzw. Złotej Hramoty czyli dekretu rządu powstańczego o uwłaszczeniu miejscowych chłopów, dokumentu pisanego po rusku złotymi czcionkami – skąd nazwa.
Najsilniejsze walki miały miejsce w maju 1863 roku, a powstańcom pod wodzą Różyckiego przy współpracy innych dowódców, jak chociażby Jana Chranickiego, udało się odnieść szereg zwycięstw nad wojskami carskimi. Następnie, z powodu braku nadejścia umówionej pomocy z terenu Galicji, powstańcy musieli przebić się przez granicę austriacką.
Jednak powstanie w końcu upadło. Niestety, na Ukrainie, podobnie jak w Kongresówce, najbardziej zawiedli chłopi, często nie rozumiejący celu toczącej
się walki i pozostający pod ogłupiającym wpływem propagandy rosyjskiej. Czynniki te sprawiły, że powstanie nigdy nie nabrało charakteru masowego, a to było konieczne, by myśleć o zwycięstwie.
Dominik Szczęsny-Kostanecki
Powstanie Styczniowe – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 roku, wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu.
Powstanie wybuchło 22 stycznia 1863 roku w Królestwie Polskim i 1 lutego w byłym Wielkim Księstwie Litewskim, trwało do jesieni 1864. Zasięgiem objęło tylko zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane – Litwę, Białoruś i część Ukrainy.
Było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny
partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela.
Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet,
w 1869 roku zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie
doprowadzając je tym samym do upadku, w roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory
katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich. Powstanie przyczyniło
się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach uwłaszczenia chłopów.
Pozostawiło trwały ślad w polskiej literaturze (Orzeszkowa – “Nad Niemnem”, Dąbrowska – “Noce i dnie”, Żeromski − “Wierna rzeka”) i sztuce (Grottger – “Polonia i Lithuania”, Matejko – “Polonia”) XIX i XX wieku w kraju, na Litwie i na Białorusi.
Wik
