Drzeworyt z widokami Kamieńca Podolskiego. 1873 r.
Powstanie Listopadowe 1830-31 wywołało w Kamieńcu Podolskim natychmiastową reakcję. Ksiądz Łomżyński wygłosił w katedrze katolickiej patriotyczne kazanie, a w teatrze polskim odbyła się wroga Rosji demonstracja. Część młodzieży wstąpiła do oddziałów powstańczych.
Natomiast w czasie Powstania Styczniowego 1863 polska młodzież gimnazjalna urządziła manifestację patriotyczną i wysłała agenta do Warszawy.
Represje carskie objęły polski personel nauczycielski, który został wymieniony na Rosjan, oraz zwolniono 60 uczniów, a za działalność niepodległościową rozstrzelano w twierdzy kijowskiej polskiego ziemianina Maurycego Drużbackiego z Podola. Podczas Powstania Styczniowego 1863 władze powstańcze na Podolu wydawały w Kamieńcu Podolskim tygodnik „Praca. Na Podolu”.
Było to drugie z kolei pismo polskie wydawane w Kamieńcu Podolskim.
Po Powstaniu Listopadowym 1830-31 Rosjanie w ramach represji wysiedlili z Podola za Wołgę 12 tysięcy rodzin polskich (ok. 60 tysięcy osób), a biedniejsza szlachta w znacznej większości została skreślona ze spisów szlachty i zaliczona do stanu włościańskiego, co spowodowało jej schłopienie i z biegiem lat, z powodu prześladowania wszelkich przejawów polskości i katolicyzmu, w dużym odsetku wynarodowienie.
Zamknięto wszystkie szkoły polskie i skasowano większość katolickich klasztorów na Podolu, także dwa klasztory w Kamieńcu Podolskim – dominikanów i trynitarzy.
Polacy jednak nie poddawali się, wykorzystując każdą okazję do polepszenia losu rodaków na Podolu. Na przykład podczas wizyty cara Aleksandra II w Kamieńcu Podolskim w 1859 roku mieszczanie kamienieccy i szlachta polska przedstawili carowi prośbę o ponowne wprowadzenie języka polskiego do szkół i do sądownictwa, które to placówki były ciągle zdominowane przez Polaków – większość uczniów szkół lub służyły głównie Polakom – sądownictwo.
Po Powstaniu Styczniowym 1863 władze carskie zabroniły używania w miejscach publicznych języka polskiego, zniesiono 5 czerwca 1866 roku katolicką diecezję kamieniecką a jej parafie włączono do diecezji łucko-żytomierskiej. Zamknięto seminarium duchowne i ostatnie dwa klasztory katolickie w Kamieńcu Podolskim – kościół karmelitów w 1876 roku, przebudowano na cerkiew; rozwiązano polskie Towarzystwo Dobroczynności i polskie Towarzystwo Lekarzy i Przyrodników, a prezesa organizacji – krakowianina dra Aleksandra Kremera, jako poddanego austriackiego, wysiedlono do Galicji.
Muzeum Towarzystwa Lekarskiego zamknięto w 1883 roku, bo dokumentowało polską działalność Towarzystwa. Polaków Rosjanie usunęli całkowicie z administracji publicznej Kamieńca Podolskiego…
Słowo Polskie na podstawie tekstu Mariana Kałuskiego, 15.05.17 r.
