Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Mosznach
Na terenie Czerkaszczyzny, między stolicą obwodu i Kaniowem znajduje się niesamowicie ciekawa wieś Moszny.
Po przywileju wielkiego litewskiego księcia Aleksandra, wydanego 1494 roku w następnych stuleciach należała ta ziemia do Wiśniowieckich, którzy wybudowali tutaj zamek.
W połowie XVIII wieku dostały się Moszny hrabiemu Morawskiemu, a jeszcze później Lubomirskiemu. Ten ostatni wymienił się z Potiomkinem oddając mu Smilanski Klucz razem z Mosznami w zamian na posiadłości na Starodubszczyżnie, gdzie książe planował zajmować się polowaniem.
Wreszcie siostrzenica Potiomkina Aleksandra Engelgardt dostała owe ziemi jako darowiznę od wujka (razem z posiadłościami na Krymie) i jako wiano wniosła je swemu mężowi Franciszkowi Ksaweremu Branickiemu. Ich córka zaś, Elżbieta poślubiła wielkiego rosyjskiego wielmożę – księcia Michaiła Woroncowa, który postanowił w Mosznach urządzić wielkopańską rezydencje.
W pierwszej połowie XIX wieku powstał tu wielki pałac, otoczony rozległym lasem na wzgórzach na obszarze 27 kilometrów. Z tego Woroncow kazał zrobić park pejzażowy angielskiego typu. Znajdowały się tam liczne altanki, rzeźby, mostki, a do dyspozycji podróżników nawet faetonik ze specjalnie nauczonymi chodzić po wzgórzach końmi. Na największym wzniesieniu wybudowana została piękna wieża Swiatosława (według podania Swiatosław Igorewicz – książę kijowski bywał tutaj), ze 158 schodami. Na parterze mieściła się sala jadalna dla gości, na samej górze – pokój obserwacyjny, skąd widać było nawet Kijów.
W centrum wsi, nieopodal od miejsca dawnego zamku Woroncow wzniósł okazałą cerkiew Przemienienia Pańskiego w neogotyckim i mauretańskim stylach, a jego żona Elżbieta, będąca w połowie Polką i katoliczką – kościół Narodzenia NMP w 1857 roku. Ale to nie jedyny zabytek w Mosznach, związany z Polakami. W drugiej połowie XIX wieku Moszny przeszły do Katarzyny z domu Woroncowej Balaszowej, która zaczęła modernizować swą posiadłość. Na jej zaproszenie wybitny kijowski architekt polskiego pochodzenia – Władysław Horodecki (autor, między innymi Domu z Chimerami i Mikołajowskiego kościoła w Kijowie), zaprojektował wielki zespół ziemskiego szpitala. Właśnie sam szpital został zbudowany 1894 roku w stylu bliskim do Zakopiańskiego. Niestety komuniści zburzyli go, żeby wybudować w jego miejscu nowy szpital. Natomiast budynek, który architekt postawił w 1904 roku dla lekarzy moszeńskich zachował się i w nim – o, dziwo! – i teraz ma mieszkania personel ze szpitala. Budynek wybudowano z drewna. Ma on wiele różnych detali na fasadzie, jak to zwykle spotykamy u Horodeckiego. Potrzebuje on także natychmiastowego remontu.
Co do pałacu Woroncowa, to został on doszczętnie zniszczony i zrujnowany przez miejscowych chłopów podsycanych przez bolszewików w roku 1920. Wysoka wieża Swiatosława przetrwała do początku II Światowej Wojny i była zniszczona przez wycofujące się wojska radzieckie w 1941 roku. Natomiast zachowała się cerkiew Przemienienia i jest ona czynna, natomiast kościół Elżbiety Branickiej był zamieniony w młyn i pozostaje w roli obiektu przemysłowego do dziś.
Jeszcze niedawno droga od Czerkas do Kaniowa przez Moszny była w opłakanym stanie, ale możemy powiedzieć, że jest już prawie całkowicie odnowiona. Od Kijowa zaś do Moszen dojazd zajmie około dwóch godzin. Warto zobaczyć, resztki pozostałe po świetności tego miejsca
Dmytro Antoniuk, 29 kwietnia 2020 r.
lp
Były kościół w Mosznach. Obecnie wykorzystywany pod młyn
B. Budynek Horodeckiego
