Stara polska nekropolia w Pikowie w obwodzie winnickim ulokowana jest w centrum wsi, w odległości 50 metrów od centralnej ulicy, która jednocześnie jest drogą łączącą miejscową szkołę i budynek rady wiejskiej, a następnie prowadzi – do miasta rejonowego Kalinówki, położonej 20 km dalej.
Naprzeciwko centralnego wejścia na cmentarz znajduje się park – uroczysko z wysokich zgrabnych sosen, będące dobrym punktem orientacyjnym dla tych, którzy po raz pierwszy znaleźli się w Pikowie.
Nowa centralna brama, prowadząca na cmentarz, otwiera wejście od strony północnej i przymocowana do czerwonych kamiennych słupów, udekorowanych pięknymi kutymi metalowymi ozdobami. Naprzeciwko bramy na krótkiej centralnej alei znajduje się współczesna tablica pamiątkowa z wizerunkiem krzewiciela oświaty i naukowca europejskiego poziomu Jana Potockiego. Majestatyczny znak pamiątkowy był zamontowany tutaj dzięki staraniom polskiej społeczności Winnicy i ogłoszeniu przez UNESKO – ONZ przedsięwzięć w zakresie uwiecznienia pamięci wybitnego rodaka.
Tylko tutaj – od strony centralnej bramy znajduje się kamienny mur o wysokości 70-80 cm, oddzielający cmentarz od północnej strony. Od strony zachodniej i południowej cmentarz ograniczają zorane działki – brak wyraźniej granicy. Po lewej stronie, czyli od wschodu, w odległości 50-60 metrów – prawosławny współczesny cmentarz.
Wyraźnej granicy między dwoma cmentarzami nie ma, granicę zaś polskiego cmentarza od tej strony można określić, orientując się na stare drzewa i gęste zarośla, które jeszcze po części pozostają w oddalonym lewym rogu cmentarza, rozciągającego się do 200 metrów aż do działek. W tym rogu w gęstych zaroślach znajduje się do 10 zrujnowanych do połowy XIX-wiecznych nagrobków z napisami w języku polskim. Lepiej zachowały się nagrobki po prawej stronie względnego środka cmentarza, szczególnie przy wejściu. Tutaj, po lewej stronie, niedaleko wejścia, szczególnie rzuca się w oczy majestatyczny gmach kaplicy Janowi Romanowskiemu – zarządzającemu zakładami i fabrykami hrabiego Potockiego w Szepietówce i w Uładówce. W pobliżu, naprzeciwko czerwonych drzwi kaplicy leży przewrócony kilkutonowy nagrobek z wysokiej jakości metalu, który dobrze zachował się. Próby przewrócić go w należytą pionową pozycję bez pomocy sprzętu mechanicznego nie powiodły się z powodu wagi i osobliwości konstrukcji.
Ostatnie pochówki na cmentarzu można zidentyfikować po przeciwnej do bramy dalszej stronie. Znajduje się tutaj do 20 nagrobków, datowanych końcem XX w.
Inwentaryzacja cmentarza w Pikowie na Podolu została zrealizowana dzięki współpracy z Fundacją Pomoc Polakom na Wschodzie oraz Senatem RP.
Na bieżąco zmiany w bazie polskich cmentarzy na Podolu można śledzić na stronie nekropolis.in.ua.
Igor Płachotniuk, 28.06.17 r.
