Fot. islam.in.ua
W latach 20. XIX wieku w Berdyczowie mieściła się kwatera dywizji husarskiej, Czajkowski zbliżył się z wieloma rosyjskimi oficerami. Powstało tajne stowarzyszenie templariuszy, a później niektórzy z nich zostali dekabrystami.
Czajkowski miał negatywną opinię na temat powstania 1825 r., choć stale oburzał się sytuacją chłopstwa. „Chłopskie domy w okolicach Berdyczowa były bardzo zadbane, było dużo ogrodów i wody, ludzie byli żywi, niezwykle inteligentni… duch kozacki zachował się tu chyba bardziej niż gdziekolwiek na Ukrainie” – pisał z miłością.
W 1830 r. cesarz Mikołaj I odwiedził w Sołotwynie, gdzie znajdował się szpital wojskowy, wuja Czajkowskiego M. Korzeniowskiego. Michał Czajkowski tak się spodobał cesarzowi, że otrzymał tytuł szambelana i zaproszenie do przeprowadzki do Petersburga, czego odmówił. W tym samym roku został wybrany na przywódcę szlachty, ale odmówił objęcia tego stanowiska na rzecz swojego przyjaciela K. Glębockiego.
Na początku 1831 r. w Berdyczowie rozpoczęły się przygotowania do powstania antyrosyjskiego. Na czele polskich powstańców w Berdyczowie stanął Karol Rużycki. Michał walczył w Pułku Jeźdźców Wołyńskich, hasłem którego było kozackie „Chwała Bogu”. Pierwsza bitwa z Kozakami Dońskimi odbyła się pod wsią Babuszki i zakończyła się zwycięstwem Polaków. Więźniom wręczono kieliszek wódki i wypuszczono. Kolejna bitwa pod wsią Żerebki zakończyła się zwycięstwem Rosjan.
Po klęsce powstania rozpoczynają się losy emigranta Czajkowskiego, mieszka w Niemczech i we Włoszech.
Na zesłaniu Czajkowski przeniósł się do obozu prawicowych emigrantów. Książę Adam Jerzy Czajkowski powierzył mu niezwykle trudne i delikatne zadanie zorganizowania przedstawicielstwa dyplomatycznego w hotelu Lambert w stolicy Turcji. W 1841 r. udał się do Stambułu, aby nawiązać stosunki polityczne z urzędnikami osmańskimi.
Na nowym miejscu Czajkowski energicznie zabrał się do pracy. Jego największe zainteresowanie wzbudzali Kozacy, zwłaszcza ci, którzy osiedlili się w tureckiej Dobrudży w XVIII wieku po zniszczeniu Siczy przez Katarzynę II.
Marzeniem Czajkowskiego było wskrzeszenie wojska kozackiego. Czajkowski chciał nawet ogłosić się wielkim księciem lub hetmanem, jak pisał w raportach do księcia Czartoryskiego.
W 1850 r., gdy Czajkowskiemu zagrożono deportacją z Turcji na prośbę władz rosyjskich, on przeszedł na Islam, przyjął imię Mahmed Sadiq i otrzymał od tureckiego rządu tytuł paszy. Oczywiście spowodowało to, delikatnie mówiąc, nieporozumienie między przyjaciółmi i znajomymi, a książę Czartoryski nawet zerwał kontakt. Michał Czajkowski był żonaty z Francuską, która została matką czwórki jego dzieci, ale w Stambule zakochał się w Ludwikę Śniedecką. Przyjęcie Islamu dało mu możliwość ponownego małżeństwa.
Michał Czajkowski w ostatnich latach swojego życia
Stanowisko Paszy pozwoliło Czajkowskiemu na zorganizowanie Osmańskiej Dywizji Kozackiej w Turcji. Pułk Sadiqa liczył około 800 żołnierzy. Zdominowali tu południowi Słowianie. W 1853 r., podczas wojny krymskiej, pułk Czajkowskiego walczył w pobliżu twierdzy Silistria nad Dunajem i dotarł do rzeki Prut, która biegła wzdłuż ówczesnej granicy z Rosją. Ale władze tureckie nie wpuściły Kozaków na Ukrainę i wysłały ich do Grecji. W rzeczywistości był to upadek marzeń Czajkowskiego o odrodzeniu Kozaków na Ukrainie.
Podczas polskiego powstania 1863 Czajkowski odmówił współpracy z Polakami, co wywołało oburzenie emigracji. Historyk literatury polskiej Zygmunt Szwejnowski pisał: „Czajkowski zawsze uważał się za Polaka, ale idea Polski niepodległej była dla niego niewątpliwie sprawą drugorzędną. I w jego mniemaniu jest to nierozerwalnie związane z ideą wolnej Ukrainy… Całe życie tęsknił za tą „boską” Ukrainą”.
Los nie zmęczył się testowaniem Czajkowskiego. W 1866 zmarła Ludwika Śniadecka, a w 1870 pod naciskiem oskarżeń o zaniedbanie interesów Turcji Czajkowski dobrowolnie zrezygnował. W tej sytuacji zdecydował się na niezrozumiały krok: w 1873 r. otrzymał amnestię od cara rosyjskiego, został szambelanem i przeszedł na Prawosławie, a wraz ze swoją nową grecką żoną Iriną Teoskolo osiedlił się w Kijowie.
Starał się pozostać aktywną osobą publiczną i powrócił do głównej idei swojego życia: – odbudowy państwa kozackiego, teraz przy wsparciu carskiej Rosji. Ale w rzeczywistości był to łabędzi śpiew 80-letniego mężczyzny, próba starca, by nie wychodzić z gry, nie schodzić w cień, zachować status pisarza i eksperta wojskowego.
Idee Czajkowskiego nie zostały zaakceptowane przez społeczeństwo. Pan Michał przeniósł się pod Czernihów do majątku Borka, kupionego za pieniądze otrzymane od cara Aleksandra II. Tu w samotności napisał „Notatki Sadiqa Paszy”.
Tragiczny był koniec życia pisarza, który popełnił samobójstwo 4 stycznia 1886 roku w Barce koło Kozelca.
Dziś prace Czajkowskiego są ciekawym opisem historii Ukrainy XIX wieku.
Irena Rozwadowska, Berdyczów, 23 maja 2022 r.
