Na terenie Ukrainy nierzadko można spotkać miejscowości o nazwie Pilawa. Kojarzy się ona przede wszystkim z herbem rodzinnym Potockich a opisy takich wsi i miasteczek można odnaleźć w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
1. Pilawa – folwark nad rzeką Rosawą, powiat kaniowski, o 15 wiorst od Kaniowa. W 1790 roku było tu 411 mieszkańców i 40 osad, w 1863 roku 470 mieszkańców.
Posiada cerkiew św. Michała, wzniesioną pierwotnie około 1765 roku, przebudowaną w 1784. Obecna, po spaleniu poprzedniej w 1836 roku, pochodzi z 1848. Na dwóch wyniosłych górach, zwanych Stołpowicką i Gródkiem (Horodkiem), znajdują się ślady fortyfikacji obronnych.
W dawniejszych lustracjach niema o niej wzmianki, dopiero w lustracji z 1765 r. wymienioną została jako nowo zasiedlona osada.
Podług podania mieszkańców wieś nazywała się dawniej Pyłynią i obecną nazwę otrzymała od Jakuba Potockiego herbu Pilawa, starosty czehryńskiego, do którego należały jej ziemie.
Następnie Pilawa należała do Proskurów i w 1837 roku nabytą została przez Dariusza Poniatowskiego. Stanowi ona osobny klucz, obejmujący wsie: P., Berkazówkę, Martynówkę, Połstwin, Kopiowatę i Daryuszówkę (Daryłówkę) i mający 10002 dziesięcin obszaru.
2. Pilawa, małe miasteczko nad rzeką Ikwą (Ikawą), dopływom Bohu, pow. lityński, na pograniczu pow. starokonstantynowskiego, o 5 wiorst od Litynia, a kilka od pamiętnych w dziejach Pilawiec, stacja pocztowa Stara Sieniawa, parafia katolicka Międzybóż, ma 306 osad, do 2200 mieszkańców, w części ubogich Żydów, dwie cerkwie, jedna pw. Jerzego, zbudowana w 1734 r. i uposażona w 109 dziesięcin ziemi, druga Wniebowzięcia, z 926 parafianami. Jest tu Dom Modlitwy dla Żydów, młyn i 28 rzemieślników.
Pilawa było niegdyś wsią, Stare Galiczyńce zwaną, należącą do klasztoru księży Dominikanów w Murachwie (w powiecie jampolskim), na prośbę których król Władysław IV, przywilejem z dnia 20 maja 1640 roku pozwolił zamienić na miasto Pilawę i obwarować przeciwko najazdom tatarskim. Przywilej ten głosi: „Iż wiele na tern Rzpltej należy, aby po wszystkiem państwie naszem, osobliwie jednak w województwie podolskim, które ustawicznym najazdom pogańskim zawsze jest podległe, jako najwięcej fortec, osiadłości, słobód i miasteczek było, aby tak za osiadłością ludzi i fortec przymnożeniem, kraje tamte w moc i potęgę przeciwko nieprzyjacielowi Krzyża św. dobrze ugruntowane, bezpieczniejsze zostawały. Chętnie ż my tedy na prośbę pobożnego ojca Augustyna Potrykowskiego, prokuratora prowincji ruskiej zakonu kaznodziei Dominika św., imieniem konwentu Morachowskiego do nas wzniesioną zezwolili: aby przyrzeczony zakonnik, od prowincjała deputowany, na grantach wsi Gołączyniec (dzisiejsze Gołączyńce Wielkie w pow. jampolskim) do fundacji klasztornej według zapisu ur. Jadwigi z Buczącą Bełźeckiej nalezącej, przy rzece Wolciczy, gdzie Stare Golińczyce osiadły były, a przez zapędy tatarskie zniesione są, w pow. latyczowskim leżących, miasteczko Pilawa dla większej obrony krajów tamtych założył, i ono wszelkiej kondycji ludźmi i różnymi rzemieślnikami osadził. Które to miasteczko, aby tym lepiej i gruntowniej w swym porządku i ozdobie zostawało, o nim u prawo saskie magdeburskie postanawiamy, a wójt i urząd radziecki przed przeorem konwentu Morachowskiego teraz i na potem będącymi, jako pany własnymi dziedzicznymi, stawać i odpowiadać będą powinni; pozwalając i dając moc zupełną wójtowi, sprawy wszelkie małe i wielkie, tak pospolito, jak i kryminalno, zwłaszcza: zabójstwo, cudzołóstwo, kradzieże, rozboje, członków ucięcia, czarów i innych ekscesów publicznych w granicach miasteczka sądzić, winnych i nieposłusznych karać“. Jednocześnie ustanawia jarmarki: w sobotę na tydzień przed Maślanicą, w tydzień po Świątkach, na Narodzenie N. M. P. i na św. Michała podług kal. rom., targi zaś w poniedziałek i czwartek. „Na ostatek, aby Pilawa prędzej w ludzi i rzemieślniki osiadła i Rzplta nową obronę z tej fortecy, a obywatele pobliźsi, pod różne ukrainne trwogi, prędkie i bezpieczne przytulenie mieć mogli, obywatelów miasteczka od wszelkich ciężarów, myt i ceł naszych, duchownych i szlacheckich poborów, podymnego, czopowego i innych wszelkich Rzpltej podatków do lat 8 uwalniam”.
Nastały wkrótce wojny Chmielnickiego, bitwa pilawiecka na polach i pod murami prawie forteczki pilawieckięj, które zupełnie miasteczko zniszczyły. Wkrótce też i majętność ta, drogą sprzedaży czy też zamiany, przeszła we władanie Czartoryskich, a od nich nabyta przez Jana Czarneckiego, kasztelana bracławskiego, zmarłego, w 1773 r.
W 1778 r. właścicielką Pilawy, pospolicie Piławą zwanej, była Czarnecka, kasztelanowa bracławska, a miasto liczyło wtedy 262 domów.
Pod koniec XIX wieku należała do Czarneckich i Mierzwińskich. Pod samą Pilawą, na prawym brzegu Ikwy sterczą dotąd zwaliska dawnego zamku, przed kilkudziesięciu laty jeszcze w części mieszkalnego, z którego pozostały dotychczas część muru i dwie baszty. Widok zwalisk zamku podały ,,Kłosy“ z 1879 r.
3. Pilawa, wieś na prawym brzegu Teterowa, pow. radomyski, o 4 wiorsty od wsi Bohdany, położony naprzeciw przedmieścia Hornostajpola (par. prawosławna), ma 168 mieszkańców. Należy do klucza hornostajpolskiego, poprzednio Hańskich, przeszłego później w obce ręce.
4. Pilawa, powiat winnicki, parafia katolicka Tywrów, o 20 wiorst od Winnicy, ma 129 osad, 669 mk., w tej liczbie 49 jednodworców, 993 dziesięcin ziemi włościan; grunt równy i błotnisty.
Cerkiew pw. N. M. P., wzniesiona w 1862 roku. Należy do klucza tywrowskiego, dawniej Wyrzykowskich i Jaroszyńskich, obecnie ks. Koczubeja. Oprócz tego do Godlewskich należy 124 dziesięcin.
Słowo Polskie na podstawie informacji Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 07.02.18 r.
