W 2011 roku, kiedy przygotowywałem teksty do książki „Polskie zamki i rezydencje na Ukrainie”, trafiłem do Monasterzyszcza na Czerkaszczyżnie z informacją, że zachowało się tu coś z rezydencji Kalm-Podoskich herbu Junosza.
Wówczas na prawdę znalazłem tu wtedy budynek, który miejscowi etnografowie przypisywali tym panom. Oto co wtedy pisałem: Podoski był właścicielem Monasterzyszcza od 1805 roku. Ciekawym faktem rodzinnym była historia Rozalii Podoskiej, która wbrew woli rodziców poślubiła rosyjskiego generała pochodzenia pruskiego, barona Teodora von Kalm. Wkrótce po ślubie i porodzie zmarła, a jej mąż zostawił trzech małych synów i na zawsze przeniósł się do Kurlandii.
Chłopców wychowywał ich wujek Leon Podoski w duchu staropolskim. Rodzina mieszkała w piętrowym klasycystycznym pałacu Jerzego Podoskiego, który pod koniec XIX wieku został zmuszony do sprzedaży właścicielom cukrowni, którzy przebudowali budynek na domy robotnicze. Dom nie zachował się, chociaż w pobliżu znajduje się budynek na terenie obecnego zakładu budowy maszyn, który dyrektor lokalnego muzeum krajoznawczego Kateryna Bulba nazywa „domem Tarnowskiego”. Prawdopodobnie była to część starego dworu. Obok, po drugiej stronie ulicy, znajduje się opuszczony drugi dwór, wybudowany po 1850 roku przez Leona Podoskiego. Na szczęście ma jeszcze mocny dach i ściany, a jeśli ktoś zarządza budynkiem – będzie szansa na dalsze życie tego zabytku.
Niestety teraz, po przybyciu do Manasterzyszcza, znalazłem tylko haniebne ruiny tego budynku. Widocznie po prostu został zburzony! Szkoda, że lokalne władze niszczą turystyczne i historyczne atrakcje rodzinnego miasta.
We wsi Kniaża Krynica koło Monasterzyszcza nad stawem zachował się dwupiętrowy budynek zwany częścią majątku Krasickich herbu Rogala. Wiadomo, że wieś przeszła do tego rodu w połowie XVIII wieku od Czetwertyńskich i wydaje się, że Krasiccy byli właścicielami Kniażej Krynicy jeszcze przed przybyciem bolszewików. Po śmierci młodego Juliusza Krasickiego w 1856 r. dziedziczem wsi został jego roczny syn Jan, pod opieką matki Anny z Krasickich. Znamy jego jako hrabiego Jana Gottfrieda Bieberstein-Krasickiego honorowego kawalera Zakonu Maltańskiego i wiemy, że zmarł w Kijowie wiosną 1922 roku. Jego syn Dionyzy Krasicki urodził się w Kniażej Krynicy w 1901 roku i zmarł w Bonnie w 1977 roku.
Jeśli chodzi o dom, który rzekomo był częścią majątku, to jest to dość skromny budynek, ale jego położenie nad stawem wodnym może świadczyć o tym, że rzeczywiście tu była rezydencja Krasickich. Sądząc po architekturze, budynek pochodzi z początku XX wieku.
W drodze do Kijowa kolejną wsią będzie Cybulów – rodowa siedziba Rohozińskich herbu Leliwa. W XVIII wieku wieś przeszła w ich ręce przez małżeństwo, i mieszkali oni tu do 1918 roku. Piękny klasycystyczny pałac został zbudowany na przełomie XVIII i XIX wieku przez podkomorzego powiatu lipowieckiego Hipolita Rohozińskiego. Znajdowały się w nim meble pochodzące z rezydencji wiśniowieckiej Mniszchów, a także dwa słynne portrety Władysława i Pawła Rohozińskich pędzla hrabiego Andrzeja Mniszcha. W 1875 r. w Cybulowie wybudowano cukrownię, która spłonęła i została odbudowana w 1909 r. (obecnie jest to smutna, ale ciekawa ruina). Rohozińscy miali w nią tylko część akcji.
Piękna rezydencja została zrabowana i spalona przez chłopów w 1918 roku. Do dziś zachowała się jedna z bram, park i stary manege. Oprócz tego, przy drodze znajduje się bardzo ciekawy neogotycki budynek dawnej szkoły z 1914 roku, który podobno został kupiony i częściowo wyremontowany przez miejscową nauczycielkę.
Dmytro Antoniuk, 2 lutego 2022 r.
Obecny wygląd pozostałości dworu w Monasterzysku
Rzekoma pozostałość rezydencji Krasickich w Kniażej Krynice
Brama rezydencji Rohozińskich w Cybulowie
Była szkoła 1914 roku w Cybulowie
