Konstanty Tyszkiewicz
Historia Berdyczowa jest nierozerwalnie powiązana z rodziną Tyszkiewiczów, szlacheckim rodem w Rzeczpospolitej i Wielkim Księstwie Litewskim.
Rodzina ta pochodziła od Kalenika Myszkowicza, któremu wielki książę Swydrygiełło w 1437 r. nadał ziemie na terytorium współczesnej Ukrainy, w tym te, na których stoi Berdyczów. Jego trzeci syn nosił imię Tyszko, stąd nazwisko Tyszkiewicz.
Wśród potomków tego rodu było wiele znanych nazwisk polityków, mężów stanu, działaczy religijnych i kulturowych. Ale najbardziej znani są tamtejsi naukowcy.
Na początku XVII w. rodzina podzieliła się na gałęzie ukraińskie i białoruskie.
Rodzina Tyszkiewiczów związana jest z ziemią białoruską od czasów władcy ziemi łogojskiej Wasyla Tyszkiewicza, który w połowie XVI w. otrzymał tytuł „hrabiego łogojsko-berdyczowskiego”. Skoncentrujemy się więc na chwalebnych przedstawicielach białoruskiej gałęzi tego rodzaju, w szczególności na życiu Konstantego i Eustachego Tyszkiewiczów – znanych lokalnych historyków, kolekcjonerów, historyków, twórców białoruskiej archeologii.
Bracia Konstanty i Eustachy Tyszkiewiczowie urodzili się w Łogojsku w obwodzie mińskim: Konstanty urodził się 17 lutego 1806 r., a Eustachy 18 kwietnia 1814 r. Oprócz nich rodzina miała dwoje innych dzieci: syna Floriana i córkę Pawlinę.
Ogromny wpływ na wychowanie dzieci miał Pius Tyszkiewicz, zafascynowany historią i badaniem przez całe życie własnego rodowodu. Hrabia Pius był także wspaniałym muzykiem, grał na skrzypcach i harmonijce ustnej, organizował w swoim zamku wieczory muzyczne. Wśród jego przyjaciół było także wielu wybitnych muzyków, takich jak kompozytor Florian Miładowski i pianista Osip Kozłowski. Dzieci dorastały wśród arcydzieł sztuki (w pałacu zgromadzono dzieła malarstwa włoskiego, bogatą kolekcję antycznych monet i broni, wspaniałą bibliotekę). W Łogojsku gościli wielu ciekawych ludzi.
Najstarszy syn Konstanty otrzymał edukację domową pod kierunkiem Gustawa Husska, następnie studiował w połockim, jezuickim i zabelskim dominikańskim kolegiach, a od 1823 r. na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie uczył się prawa i ekonomii. Po ukończeniu szkoły prawniczej w 1828 r. przeniósł się do Warszawy.
Młodszy brat Konstantego Eustachy studiował w gimnazjach w Wilnie i Mińsku. Nie otrzymał jednak wyższego wykształcenia, bo Uniwersytet Wileński był już wtedy zamknięty. Nie przeszkodziło mu to w posiadaniu szerokiego wachlarza różnych zainteresowań.
Bracia najbardziej interesowali się historią i archeologią, nauką, która dopiero się zaczęła wówczas rozwijać.
Od 1837 r. Eustachy Tyszkiewicz kopał kopce w guberni wileńskiej i mińskiej. Później dołączył do niego jego starszy brat. Chłopi, których bracia zajmowali się wykopaliskami, często odmawiali pracy z powodów religijnych, więc hrabiowie musieli wziąć łopatę osobiście. W sumie w obwodach wileńskim i mińskim odkopano prawie 200 kopców i osad. W wieku 23 lat Eustachy opublikował swoją pierwszą pracę naukową.
Ponadto opracowywał mapy topograficzne zamków i osad, proponował klasyfikację znalezisk według materiału i metody produkcji, zbierał antyki, badał i opisywał cechy życia ludowego. Eustachy zasłynął także jako wydawca starożytnych rękopisów, był autorem książek i artykułów z zakresu archeologii i etnografii.
Do 1836 roku jego brat Konstanty pracował w Ministerstwie Finansów Królestwa Polskiego i jako jego urzędnik uczestniczył w tajnej misji do Anglii. Niewykluczone, że wyjazd ten był związany z emisją kredytu dla Banku Polskiego.
Po powrocie na ziemię ojca rozpoczął pracę w rodzinnym majątku, gdzie, jak pisał Kraszewski, „było co robić… w kręgu zaniedbanego przez wiele lat rolnictwa, potem w ściśle z nim związanym przemyśle fabrycznym, a w końcu dla dobra ludności”. Posiadłość w Łogoisku została znacznie zniszczona za panowania hrabiego Piusa. Konstanty korzystał z umiejętności praktycznego zastosowania wiedzy zdobytej podczas studiów. Pod jego kierownictwem posiadłość przeszła całkowitą metamorfozę. Dawniej „latający i frywolny miłośnik walca i mazura”, jak pisał o nim Stanisław Kunasiewicz, „zmienił się w energicznego mistrza, który mądrze i nowocześnie zarządza swoim dobrem”. Założył manufakturę lnu i bawełny, wykorzystującą zarówno surowce lokalne, jak i importowane, a także odlewnię surowców wtórnych i manufakturę narzędzi rolniczych na potrzeby miejscowej ludności.
Eustachy Tyszkiewicz
Otworzył bank hipoteczny dla mieszczan. W rolnictwie wprowadził nowe, bardziej wydajne metody gospodarowania, na przykład jako pierwszy w powiecie borysowskim zastosował płodozmian.
Poza licznymi obowiązkami domowymi Konstanty Tyszkiewicz znalazł czas na swoje największe hobby, któremu był wierny przez całe życie – kolekcjonerstwo i badania archeologiczne. Niewątpliwy wpływ na tę fascynację miała jego matka, „dama kochająca naukę”, która położyła podwaliny pod księgozbiór Łogojska. W rzeczywistości, pomimo silnego oporu miejscowej ludności i opinii, że jest to profanacja, zaczął badać kopce w 1837 roku.”
W ciągu 30 lat starannej pracy wykopano około 200 kopców oraz prowadzono badania dawnych osad zamkowych i osad w Birży, Chasznikach i Uli. Podczas wypraw zachowano protokoły Wileńskiej Komisji Archeologicznej.
Konstanty Tyszkiewicz opracował własną metodę kopania kopców – pionowo – poprzecznie. Hrabia przeniósł część znalezionych eksponatów do Muzeum Wileńskiego, a większość do kolekcji w Łogojsku. W ten sposób zachował się kobiecy grobowiec z brązu znaleziony w rejonie Widogoszcza.
K. Tyszkiewicz prowadził również swoje badania za granicą, łącząc je z wyjazdami na leczenie. Na przykład wyprawę w Alpy połączył w 1858 roku z kilkudniowymi wykopaliskami na cmentarzu w Hallstatt, skąd przywiózł do swojej kolekcji kilka przedmiotów z żelaza i brązu. W drodze powrotnej Konstanty Tyszkiewicz odwiedził Pragę, gdzie spotkał się z czeskim archeologiem, ks. Wacławem Krolmusem, który przekazał mu kilka przedmiotów do kolekcji.
Drugim hobby braci i ich ojca było kolekcjonowanie. Zbiory wykresów imponowały nie tylko liczbą, ale i wartością. Wykopaliska stanowiły tutaj tylko niewielką część.
W 1842 r. bracia Tyszkiewiczowie otworzyli w Łogojsku pierwsze muzeum starożytności na Białorusi. Muzeum pierwotnie zajmował parter Pałacu Łogojskiego, zbudowanego w 1815 roku. Wartość ekspozycji docenili ówcześni historycy P. Szpilewski, A. Kirkor, J. Kraszewski, M. Bieliński. Pierwszych opisów wartości dokonali w 1842 Eustachy Tyszkiewicz w „Opisie powiatu borysowskiego” i Adam Kirkor w „Home Guardian” w latach 70-tych XIX wieku.
Podstawą muzeum jest domowa galeria sztuki (200 obrazów mistrzów włoskich, białoruskich, polskich, litewskich i 1000 rycin) oraz zbiór archeologiczny antyków wydobytych przez braci Tyszkiewiczów (kamienne młoty, idole, starożytna broń), kolekcja numizmatyczna (3000 medale) ), biblioteka i archiwum (3000 tomów, z czego 500 to najstarsze zabytki drukarstwa, rękopisy, antyczne mapy, akty). Były też arcydzieła mistrzów starożytnego Rzymu i Renesansu, broń króla polskiego Stefana Batorego i cesarza Piotra I, krzyże kościelne, kolekcja ręczników i serwetek z manufaktury łogojskiej Tyszkiewiczów. Głównym przewodnikiem po muzeum był stary hrabia Pius Tyszkiewicz, który żył 102 lata.
Eustachemu Tyszkiewiczowi marzyło się, aby jak najwięcej osób mogło zobaczyć te skarby, napisał więc do cesarza rosyjskiego prośbę o pozwolenie na otwarcie muzeum w większym mieście. W 1855 r. ta prośba została przyjęta, a rok później, 1 stycznia 1856 r. w bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego otwarto muzeum starożytności. W momencie otwarcia ekspozycja składała się z kolekcji monet i medali, kolekcji grafik, map i atłasów, kolekcji obrazów, portretów i rzeźb, kolekcji dyplomów, rękopisów, autografów postaci historycznych, kolekcji pamiątkowej (lokalne rodziny arystokratyczne ), zbiorów archeologicznych, biblioteki. Sam hrabia E. Tyszkiewicz został przewodniczącym Tymczasowej Komisji Archeologicznej i opiekunem muzeum. Celem muzeum i komisji było gromadzenie kosztowności związanych z historią zachodniego regionu Rosji oraz promowanie zachowania zabytków starożytnych.
Niestety muzeum przetrwało zaledwie 10 lat. Po klęsce powstania 1863-1864 kosztowności zostały skonfiskowane na rozkaz gubernatora – generała Murawjowa. Do Moskwy wywieziono 800 cennych eksponatów, w tym 56 portretów królów polskich i 160 portretów osób prywatnych, 93 ryciny i ikony, 203 obrazy i broń. K. Tyszkiewicz podarował część swoich znalezisk archeologicznych Muzeum Archeologicznemu w Krakowie i Muzeum Narodowemu w Warszawie.
Po stłumieniu powstania i likwidacji muzeum E. Tyszkiewicz zrezygnował z funkcji opiekuna muzeum. Dla 50-letniego hrabiego była to tragedia jego życia. Opuścił Wilno i zamieszkał z bliskimi w Giełdach. Eustachy jeszcze prowadził badania naukowe, ale cios był zbyt silny i bolesny, i 25 sierpnia 1873 r. w wieku 59 lat hrabia zmarł w Wilnie, gdzie został pochowany na cmentarzu Rasu.
Eustachy Tyszkiewicz był członkiem Duńskiego Królewskiego Towarzystwa Starożytności Północy, Sztokholmskiej Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych i Starożytności, Londyńskiego Instytutu Archeologicznego, honorowym członkiem Petersburskiej Akademii Nauk i szambelanem Dworu Jego Cesarskiej Mości, członkiem korespondentem Krakowskiego Towarzystwa Naukowego.
Oprócz historii Konstanty Tyszkiewicz lubił podróżować. W roku 1856 zorganizował wyprawę na rzekę Willię od jej źródeł do Kowna, na podstawie której napisał monografię „Willia i jej brzegi”, wydaną w Dreźnie w 1871, niestety już po śmierci autora. Na potrzeby tej wyprawy zbudowano specjalną flotę z 5 statków: „Maria” z herbem Tyszkiewiczów, „Adiutant”, „Wygoda” oraz dwa statki pomocnicze, które nie miały nazw. Statki zbudowano w Łogojsku i odholowano do wioski Kameno. 5 czerwca podróżnicy wyruszyli. Ekspedycja składająca się z doświadczonych roczników Wasyla Sapieżko, geodeta Jerzy Szantyra, artysta Martelija Januszewicza i hrabia Konstantego eksplorowała również rzeki Wilia, Gaina i Berezyna, a drugi zespół badał górne partie Wilii drogą lądową. Zespół zbadał 300 osiedli; dokonywał opisów zamków, kościołów, katedr; zebrał dużo materiału folklorystycznego. Opublikował raporty o swoich znaleziskach archeologicznych w gazecie Nowy Czas, wydawanej przez Adama Kirkora w Petersburgu w latach 1868-1871. Konstanty Tyszkiewicz zmarł 13 lipca 1868 r.
Wynikiem badań braci Tyszkiewiczów było wiele publikacji:
– Rzut oka na źródła archeologii krajowej, czyli opisanie niektórych zabytków starożytności odkrytych w zachodnich guberniach Cesarstwа Rosyjskiego. Wilno, 1842;
– Listy o Szwecji. T. 1—2. 1846;
– Opisanie powiatu Borysowskiego pod wzglądem statystycznym, geognostycznym, historycznym, gospodarczym, przemyslowo-hondlowym i lerarskim. Wilno, 1847;
– Badania archeologiczne nad zabytkami przedmiotów sztuk i rzemiosł w dawnej Litwie i Rusi Litewskiej. Wilno, 1850;
– Rachunki podskarbstwa litewskiego. Wilna, 1855;
– Obrazy domowego pozycia na Litwie. Warshava, 1865;
– Źródła do dziejów Kurlandii i Semigalii…,1870;
– Wiadomość historyczna o zamkach, horodyszczachi okopiskach starożytnych na Litwie i Rusi Litewskiej, 1857 – 1858
– Wilija i jej brzegi. Pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym, 1868
Wydawałoby się, że po chwalebnej hrabiowskiej rodzinie Tyszkiewiczów niewiele zostało. Zniszczone posiadłości i zamki, niegdyś budowane przez przedstawicieli tego rodzaju, rozsiane po całym świecie. Ale niewątpliwie pozostał się jasny ślad w nauce. Najcenniejsze były opracowania etnograficzne miejscowej ludności. Wspaniałe postacie nie zniknęły. „Rodzina Tyszkiewiczów herbu Leliva, która od niepamiętnych czasów mieszka w Wielkim Księstwie Litewskim, ma wiele zasług w sprawach państwowych” – pisał Stanisław Kryżanowsky. Konstanty i Eustachy Tyszkiewiczowie swoją ciężką pracą udowodnili, że te słowa odnoszą się również do nich.
Irena Rozwadowska, Berdyczów, 20 kwietnia 2022 r.
