Pałac Szczerbatowej-Potockiej w Niemirowie. Fot. https://m-a-d-m-a-x.livejournal.com
Po Wiśniowieckich Niemirów przeszedł do Potockich, którzy wielkie położyli zasługi w podniesieniu miasteczka i całego tego kraju.
W 1737 r. właśnie w Niemirowie odbył się pamiętny zjazd pełnomocników trzech wojujących mocarstw. Ze strony Rosji przybyli baron Szafirów, Waliński i Neplujew; od cesarza Karola VI hr. d’Ostein, baron de Thalmann i hr. de Veldseg i od Turcji – Keis Ef fendy czyli kanclerz i 2-ch wezyrów. Zaczęte 16 sierpnia układy, zerwane zostały 14 października.
Taryfa z 1775 r. podaje nam liczbę domów w mieście 140, na przedmieściu 186. Największym dobrodziejem miasta i kraju w tym czasie był Wincenty Potocki, podkomorzy wielki korony; on to wymurował domy, sprowadził rzemieślników, założył fabryki: farbiarnie, blichy, wyrabianie płócienek, perkali, sukna, skór, które znaczny miały pokup i równały się niemal zagranicznym, co podniosło ogólną pomyślność miasteczka i okolicy.
Na mocy przywileju z 5 czerwca 1779 r. zaprowadzono 8 nowych jarmarków, z tych 5 tygodniowych a 3 dwutygodniowe. Dla ewangelików postawiono murowany kościół i kosztem dziedzica założona wyższa wojskowa szkoła — kadecki korpus, także ogród, pałac i biblioteka publiczna.
Stanisław August wracając z Niemirowa zwiedzał te zakłady w 1787 r. „Dnia 16 maja przy biciu dział wjechał do Niemirowa, gdzie był witany od korpusu kadetów, z młodzi szlacheckiej złożonego, edukację biorących kosztem podkomorzego, którzy ubrani w mundury czynili bronią honory monarsze. Wizytował szkołę nowo fundowaną, oglądał fabryki, składy, warsztaty, farbiarnie, blichy i garbarnię, z której skóry w gatunku od angielskich! nieróżniące się. Po śniadaniu w pałacu oglądał bibliotekę i ogród zakładający się, nareszcie przyzwawszy p. Luborackiego, komisarza, zalecił mu donieść podkomorzemu, podówczas nieobecnemu, wdzięczność swoją, nie tylko za wygodne przyjęcie, ale też najbardziej za utrzymanie fabryk, które dla kraju wygodę i zaletę, a dla mieszkańców zysk i sposób do życia przynoszą”. (Naruszewicz: Dyaryusz podróży).
W 1791 r. z naczelną komendą kwaterował tu generał Kościuszko, a Wincenty Potocki dokłada wszelkich starań, aby mu pobyt w swym miasteczku uprzyjemnić. Pod koniec tegoż roku i ks. Józef Poniatowski obozuje czas jakiś w Niemirowie, dążąc na czele 14000 wojska, na trzytygodniowy kampament pod Bracław, po odbyciu którego idzie ku Lubarowi, a gen. Kościuszko znów wraca do Niemirowa, skąd dopiero w 1792 r. wyciągnął do Ułanowa.
Po rozbiorze kraju, podkomorzy zniechęcony, sprzedał Niemirów Szczęsnemu Potockiemu z Tulczyna, piękny zaś swój pałac, po ustąpieniu Suworowa, rozebrać kazał. Klucz niemirowski składał się w tenczas z 60 wsi, Kowalówka z 5 wsi.
Szczęsny jeszcze za życia wyposażył najstarszego i najukochańszego syna swego Jerzego Szczęsnego, dając mu oprócz równego działu z braćmi, wynoszącego 22,000 dusz, jeszcze Niemirowszczyznę, Kowalówkę i klucz Mohylowski z 16 wsiami. Prędko jednak strwonił on to wszystko, Mohylów przegrał w karty i zrobił jeszcze do 30 milionów długu. Macocha jego Zofia Potocka weszła z nim w układ, została dziedziczką ocalonych resztek, zobowiązawszy się spłacić długi jego i wypłacać mu po 15,000 dukatów do śmierci. Do tych resztek należał Niemirów i Kowalówka, które po śmierci Zofii Potockiej utworzyły schedę najmłodszego jej syna Bolesława. Córka Bolesława wniosła dobra te w dom Szuwałowych, a obecnie wnuka do Szczerbatowych. Co do przeszłości miasteczka, pamiętny jest wielki pożar w 1811 r., który zniszczył większą część miasta i był powodem upadku miasta i fabryk. Wówczas uległ także pożarowi kościół ewangelicki, odbudowany potem kosztem Bolesława Potockiego, szkoły i wiele najprzedniejszych domów.
Podkomorzy Potocki zostawił fundusz na szkoły, które powiększone zapisem Szczęsnego, trwały do 1814 r. Zofia Potocka i syn jej Bolesław starali się u rządu o założenie gimnazjum, w skutek czego w 1815 r. otworzono tu szkołę powiatową 4 klasową pod nazwą hajsyńsko-bracławskiej. Budynek odbudowała własnym kosztem Zofia Potocka, która też powiększyła bibliotekę i opatrzyła gabinet fizyczny i mineralogiczny pięknymi i kosztownymi zbiorami. Na utrzymanie tej szkoły pozostało z zapisu Szczęsnego Potockiego 780 rs. a rząd dodawał 2820 rubli assygnacjami. Szkoła ta otwartą została 1 października przez dyrektora winnickiego gimnazjum ks. Maciejowskiego, a pierwszym dozorcą był Teodor Skimborowicz.
W 1820 r. było w niej 365 uczniów, w tej ilości 280 katolików, 20 prawosł., 18 unitów i 3 protest. Ilość uczniów ciągle wzrastała i szkoła ta przetrwała do 1831 r. Staraniem tegoż Bolesława Potockiego 26 lipca 1834 r. otworzono znowu szkołę w Niemirowie, początkowo tylko 3-klasową, z kursami osobnymi języka francuskiego i niemieckiego. Nosiła nazwę szkoły powiatowej szlacheckiej. Przy niej założono także elementarną szkółkę. W 1834 r. dodano 4-tą klasę, a w 1836 r., z przyczyny wzrastającej ilości uczniów, dozwolono zaprowadzić oddziały równoległe; w tymże roku otworzono także pensję żeńską. Początkowo szkoła liczyła 216 uczniów, lecz liczba ta w następnych latach wzrosła do 450. W tej liczbie było tylko 24 prawosł., do 400 katol., reszta ewangelicy. Kuratorem szkoły był Dionyzy Opacki, dyrektorem dr. filoz. Jan Miładowski. Na utrzymanie tej szkoły rząd pobierał z majątku właściciela 55732 rs., z banków, kapitału 5,744 (bez wątpienia z zapisów), razem 61,476 rs. W 1838 r. szkoła niemirowska przemieniona została na gimnazjum 7-klas. filolog., a w ostatnich czasach na 8 klas. gimnazjum filol.
W październiku 1881 r. powstało tu towarzystwo opieki nad uczącą się młodzieżą, niosące pomoc ubogim uczniom i uczennicom obu gimnazjów. Towarzystwo to liczy obecnie 208 członków i rozporządza kapitałem 3477 rs.
Gimnazjum niemirowskie oddawna słynęło z dobrego kierunku naukowego. Z wychowańców jego zasługują na wzmiankę zwłaszcza: Т. T. Jeż (Zygmunt Miłkowski) i dr Antoni J. (Rolle).
Parafia katolicka Niemirowa, dekanatu bracławskiego, ma filię w Peczarze, wiernych 2085 dusz (1884 r.). Dawniej była kaplica w Kowalówce. Do par. niemirowskiej, oprócz Niemirowa z przedmieściami, należy mko Peczara i wsie: Antonówka, Berezówka, Buszynieсka i Muchowiecka, Bijowce, Blidki, Bobłów, Bondurówka, Budki, Buszyńce, Buszynki, Chwastowce, Cychmystry, Czekałapówka, Czepelówka, Daniłki, Dańkówka, Dubinki, Dubowczyk, Ferdynandówka, Gruszówka, Gwozdów, Hirenki, Hołowenki, Huńka, Jary, Jazwinki, Jezioro, Josypenki, Kanawa, Karolina (Zacharyaszówka), Kniaża, Korowajna, Kowalówka, Kozakówka, Krzykowce, Kudłaje, Łuka, Maryanówka, Masłówka, Mazurówka, Medweża, Monastyr, Monastyrek, Morozy, Muchówce, Nikiporowce, Ometyńce, Ostapkowce, Ostapy, Ostołopów, Piasoczyn, Potok, Raczki, Rubań, Sażki, Siedliszcze, Sipaczki, Sokulec, Sotowińce, Sorokotiżyńce, Spodachy, Strzelczyńce, Suprunówka, Szczęśliwa, Szołudki, Szramki, Telegijówka, Tury, Wały, Węglarka, Wielki Las, Wojtowce, Wołowodówka, Worobijówka i Zarudyńce.
Słowo Polskie na podstawie informacji Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (1880-1914), 03.04.18 r.
