Defilada WP w Kijowie. Maj 1920 r. Fot. Wikimedia
W 2020 roku obchodzimy 100. rocznicę zawarcia sojuszu polsko-ukraińskiego. 21 kwietnia 1920 r. podpisana została w Warszawie umowa o współpracy pomiędzy rządami Rzeczpospolitej Polskiej i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Redakcja „Słowa Polskiego”, podobnie jak w przed pięcioma laty, rozpoczyna cykl publikacji, przypominających to historyczne wydarzenie.
Zakończenie I wojny światowej nie przyniosło pokoju narodom zamieszkującym tereny dawnej I Rzeczpospolitej. Zwycięstwo komunizmu w Rosji zagroziło niepodległości Polski i Ukrainy, czyniąc nieaktualnym zbrojny konflikt polsko-ukraiński, toczący się od 1 listopada 1918 r. Do rozmów zasiedli dwaj wybitni politycy i wojskowi: Józef Piłsudski i Symon Petlura.
Pierwsze spotkanie ukraińskiego Głównego Atamana i polskiego Naczelnika Państwa miało miejsce 9 grudnia 1919 r. Wtedy to strona ukraińska otrzymała zgodę na sformowanie jednostek wojskowych z oficerów i żołnierzy rozbrojonych na początku 1919 r. Tworzenie jednostek pod polską egidą, faktycznie rozpoczęło się w lutym 1920 r. Również w tym miesiącu, wojskowi obu stron, wznowili trudne polsko-ukraińskie negocjacje, wstrzymane na przełomie 1919 i 1920 r. Podczas kolejnych tygodni nie podjęto dalszych wiążących decyzji i impas trwał aż do kwietnia 1920 r. W tym czasie Armia Czerwona zajęły Kijów, a „białe” siły Denikina zostały wyparte z całej Ukrainy.
Zawarcie porozumienia z Polską stawało się dla Petlury jedyną szansą na ponowne zaistnienie sprawy ukraińskiej na arenie międzynarodowej. Dlatego za sprawą Głównego Atamana przełamano impas w negocjacjach. Jego nieoficjalne rozmowy pomiędzy Józefem Piłsudskim oraz Andrijem Lywyckim i mjr. Walerym Sławkiem doprowadziły do podpisania umowy sojuszniczej (politycznej), datowanej na 21 kwietnia 1920 r . W treści tej umowy znalazły się słowa, iż rządy RP i URL zawierają umowę „w głębokim przeświadczeniu, że każdy naród posiada przyrodzone prawo samostanowienia o swoim losie i określenia stosunków swoich z sąsiadami” oraz działają „ożywione chęcią ugruntowania podstaw pod zgodne i przyjazne współżycie dla dobra i rozwoju obu narodów”.
Umowa pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Ukraińską Republiką Ludową kończyła ważny etap gry dyplomatycznej Piłsudskiego, mającej na celu przejęcie inicjatywy w walce z bolszewicką Rosją, w której sprawa ukraińska odgrywała zasadniczą rolę.
Klęska „białych” wojsk: Denikina i Aleksandra Kołczaka na Syberii, dawała stronie polskiej więcej swobody ze strony państw zachodnich w kwestii rosyjskiej. W stosunkach z sowietami Piłsudski nie zamierzał wiązać się porozumieniami, zamierzając zrealizować plan odbudowy Rzeczpospolitej w granicach z 1772 r. Dlatego ignorował bolszewickie oferty pokojowe z 22 grudnia 1919 r. i 28 stycznia 1920 r. Nota Gieorgija Cziczerina – Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych z 6 marca 1920 r. zawierała groźbę uderzenia Armii Czerwonej na Ukrainie, w razie dalszego nieprzystępowania do negocjacji. Strona polska wyraziła gotowość do rozmów, ale ostatecznie do rokowań nie doszło. Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych ostatni komunikat w tej sprawie wydało 20 kwietnia 1920 r., a więc na dzień przed zawarciem tajnej umowy z Ukrainą. Jednocześnie dane polskiego wywiadu już w marcu potwierdzały koncentrację wojsk bolszewickich na Białorusi i Ukrainie. Pierwszoplanowe znaczenie miał białoruski Front Zachodni, który miał prowadzić działania ofensywne na kierunku warszawskim. W istocie 10 marca 1920 r. Siergiej Kamieniew – głównodowodzący Armią Czerwoną, zatwierdził plan ofensywy na Polskę, autorstwa Borysa Szaposznikowa.
W związku z tym Naczelny Wódz Józef Piłsudski, wobec nieuchronności wojny, zdecydował o podjęciu ofensywy na Ukrainie, z jednoczesnym obroną na odcinku białoruskim. Kluczowa dla realizacji tego planu była polsko-ukraińska umowa sojusznicza z 21 kwietnia 1920 r. i podpisana trzy dni później konwencja wojskowa.
Konwencja wojskowa, zobowiązywała Wojsko Polskie do uzbrojenia i wyekwipowania trzech ukraińskich dywizji piechoty. Strona ukraińska podjęła m.in. zobowiązania w zakresie aprowizacji oddziałów polskich. Zdobyte w trakcie działań wojennych uzbrojenie i wyposażenie miało przejść na własność armii polskiej, a pozostała zdobycz do dyspozycji strony ukraińskiej. Konwencja, w punkcie 8 mówiła, że „z chwilą rozpoczęcia wspólnej ofensywy i zajęcia nowych terenów prawobrzeżnej Ukrainy, położonych na wschód od obecnej linii frontu polsko-bolszewickiego, Rząd Ukraiński zorganizuje na takowych swój zarząd i administrację cywilna i wojskową. Tyły wojsk polskich ochraniać będzie polska żandarmeria polowa i polskie władze etapowe; zluzowanie przez władze ukraińskie nastąpi na zasadzie osobnej umowy po sformowaniu ukraińskiej żandarmerii oraz ukraińskich wojsk etapowych. Na czas pełnienia służby przez żandarmerię polską i wojska etapowe polskie, przydzieli się do ukraińskich administracyjnych władz polskich oficerów łącznikowych”. Zarząd dotychczas zajętych terenów, które na zasadzie umowy politycznej miały zostać przyznane Ukraińskiej Republice Ludowej, pozostawał na razie w ręku władz polskich, ale miał być sukcesywnie przekazywany w ręce tworzonej przez rząd ukraiński administracji.
Umowa pomiędzy Rzeczpospolitą Polską i Ukraińską Republiką Ludową kończyła ważny etap gry dyplomatycznej o kształt Europy środkowej i wschodniej, umożliwiając wspólną walkę obu państw z komunistyczną Rosją.
dr Jacek Magdoń, historyk w Instytucie Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie, zajmuje się historią XIX i XX wieku. W wydawnictwach Winnickiego Obwodowego Muzeum Krajoznawczego opublikował artykuły naukowe: Dowództwo Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie z siedzibą w Winnicy w 1920 r., [w]: Mista i mistecka Podillia wid dobi Sredniowiczcia do poćatku XX st., Winnicia 2016, s. 572-583 oraz Jan Edward Romer, Memuary. Urywok, [w:] Winnycia u spogadah. Poćatok XX st. – 1920 r., Winnycia 2017, s. 827-834 (biogram i opracowanie fragmentu wspomnień).
Źródła:
1. Umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej, Warszawa 21 kwiecień 1920 r., w: Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918-1939, t.1, 1918-1932, red. T. Jędruszczak, M. Nowak-Kiełbikowa, Warszawa 1989, s. 94-96.
2. Konwencja wojskowa między Polską a Ukrainą, Warszawa 24 kwietnia 1920 r., [w]: Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko radzieckich, t. II, listopad 1918 – kwiecień 1920, red. zbiorowa, Warszawa 1961, s. 749-753.
3. K. Grünberg, B. Sprengel, Trudne sąsiedztwo…, s. 271-272; W. Materski, Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 1918-1939, Warszawa 1994, s. 45-47.
J. Regina-Zacharski, Sprawa ukraińska w polityce Wielkiej Brytanii w latach 1917-1923, Toruń 2004, s. 266-275.
4. A. Zapałowski, Doświadczenia historyczne współpracy wojskowej polsko-ukraińskiej, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. XIV: 2000 r., s. 14-15.
