Berdyczów, 21 kwietnia 2020 r. Wręczenie sztandaru 6 Siczowej Dywizji Strzelców. Na zdjęciu Symon Petlura, generał Wołodymyr Salśkyj, gen. Antoni Listowski. Fot.: Wikipedia, kolorowanie: myheritage.pl
Umowa polsko-ukraińska z 21 kwietnia 1920 r. zawarta została „w głębokim przeświadczeniu, że każdy naród posiada przyrodzone prawo do samostanowienia”.
Podpisana trzy dni później konwencja wojskowa, zobowiązywała stronę polską do uzbrojenia i wyekwipowania trzech ukraińskich dywizji piechoty. Strona ukraińska podjęła m.in. zobowiązania w zakresie aprowizacji oddziałów polskich. Zdobyte w trakcie działań wojennych uzbrojenie i wyposażenie miało przejść na własność armii polskiej, a pozostała zdobycz do dyspozycji strony ukraińskiej. Konwencja przewidywała, że „z chwilą rozpoczęcia wspólnej ofensywy i zajęcia nowych terenów prawobrzeżnej Ukrainy, położonych na wschód od obecnej linii frontu polsko-bolszewickiego, Rząd Ukraiński zorganizuje na takowych swój zarząd i administrację cywilna i wojskową. Tyły wojsk polskich ochraniać będzie polska żandarmeria polowa i polskie władze etapowe”. Zastąpienie struktur polskich przez władze ukraińskie nastąpić miało „na zasadzie osobnej umowy po sformowaniu ukraińskiej żandarmerii oraz ukraińskich wojsk etapowych”. Zarząd dotychczas zajętych terenów, które na zasadzie umowy politycznej miały zostać przyznane Ukraińskiej Republice Ludowej, pozostawał na razie w ręku władz polskich, ale miała być sukcesywnie przekazywana ręce tworzonej przez rząd ukraiński administracji.
Używany wtedy termin: „etap” – w znaczeniu wojskowym etap oznaczał część obszaru własnego państwa, przeznaczony do bezpośredniego prowadzenia wojny oraz całe terytorium nieprzyjacielskie, zajęte przez własne wojska. W tym znaczeniu etapem nazywano obszar wojenny, podporządkowany naczelnemu wodzowi. Ten z kolei dzielony był na pasy działań armii, w których wyróżniano: obszar operacyjny czyli obszar bezpośrednich działań bojowych i obszar etapowy armii. W razie zajęcia rozległych terytoriów, z pasa działań armii naczelny wódz mógł wydzielić oddzielane obszary etapowe, podporządkowane bezpośrednio sobie (obszary etapowe naczelnego wodza). Za zorganizowanie obszaru etapowego, stosownie do potrzeb prowadzenia wojny odpowiadała służba etapowa. Do jej zadań należało: zapewnienie bezpieczeństwa na obszarze etapowym, zabezpieczenie i utrzymanie dróg komunikacyjnych, regulowanie ruchu na drogach etapowych, eksploatację środków i zasobów obszaru etapowego dla potrzeb wojska, administrowanie obszarem etapowym.
Cele służby etapowej w armii polskiej były podobne od wyznaczonych jeszcze przed I wojną światową armii austro-węgierskiej, z której wywodziło się wielu wojskowych narodowości polskiej i ukraińskiej. Służba ta miała na celu stałe utrzymanie gotowości bojowej i operacyjnej oddziałów będących w polu, a więc materialną część koncepcji operacyjnej oraz o zabezpieczenie tyłów. Z tego też powodu wojska etapowe odgrywały ważną role w Wojsku Polskim, pośrednicząc pomiędzy wojskami tworzonymi na zapleczu kraju, a biorącymi udział w działaniach wojennych. Odpowiadały za utrzymanie porządku w strefie działań wojennych. Podlegając zwierzchnictwu Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich, wojska etapowe niejako zastępowały wojskowe władze terytorialne i wojskowo-administracyjne na obszarze operacyjnym, uznanym za strefę działań wojennych. W strukturze Naczelnego Dowództwa WP sprawami etapowymi zajmował się Oddział IV Etapowy Sztabu Generalnego, będącego głównym organem dowodzenia i planowania operacyjnego w Wojsku Polskim. Przed ofensywą na Ukrainie w 1920 r., z powołano Sztab Naczelnego Wodza (zwany też Kwaterą Główną Naczelnego Wodza), który z Marszałkiem Józefem Piłsudskim udał się na front .
Ofensywa Wojska Polskiego na Ukrainie ruszyła 25 kwietnia 1920 r., a więc następnego dnia po podpisaniu polsko-ukraińskiej konwencji wojskowej. Postępy ofensywy były imponujące; na początku maja, wyzwolona z rąk bolszewików została Winnica, stając się tymczasową stolicą Ukraińskiej Republiki Ludowej. Już 7 maja odbity został Kijów. Siły polskie przekroczyły Dniepr, tworząc na jego wschodnim brzegu przyczółek. W stolicy Ukrainy odbyła się wspólna defilada wojsk polskich i ukraińskich. Zawarty sojusz przypieczętowało przybycie do Winnicy w dniu 16 maja 1920 r., Naczelnego Wodza i Naczelnika Państwa – Józefa Piłsudskiego. Wizyta ta, poza wymiarem dyplomatycznym i propagandowym, miała na celu omówienie z Głównym Atamanem Symonem Petlurą oraz rządem ukraińskim dalszych zasad współpracy i rozwiązaniu spraw spornych.
Wizytę Piłsudskiego w Winnicy poprzedziło wydanie przez Naczelne Dowództwo WP tajnego rozkazu o utworzeniu Dowództwa Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie (DEWP), datowanego na 12 maja 1920 r. Pełniący obowiązki Szefa Sztabu Generalnego gen. ppor. Józef Haller nakazał gen. ppor. Janowi E. Romerowi, natychmiastowe przystąpienie do organizacji DEWP na Ukrainie. Szefem sztabu wyznaczył doświadczonego oficera, w przyszłości Premiera i Marszałka Sejmu – mjr. Walerego Sławka.
Nominacja mjr. Walerego Sławka – urodzonego we wsi Strutynka koło Niemirowa na Podolu, doświadczonego oficera i towarzysza broni Józefa Piłsudskiego, na stanowisko szefa sztabu Dowództwa Etapów WP w Winnicy, świadczy o najwyższym priorytecie zadań powierzonych mu przez Naczelnego Wodza WP. Funkcja ta wpisuje się w jego liczne misje do rządów Estonii, Litwy czy wreszcie Ukrainy. W 1920 r. Walery Sławek -w przyszłości Premier i Marszałek Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej– w swoich rodzinnych stronach budował fundamenty polsko-ukraińskiej współpracy wojskowej, wpisującej się w realizację koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego.
dr Jacek Magdoń, historyk w Instytucie Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie, zajmuje się historią XIX i XX wieku. W wydawnictwach Winnickiego Obwodowego Muzeum Krajoznawczego opublikował artykuły naukowe: Dowództwo Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie z siedzibą w Winnicy w 1920 r., [w]: Mista i mistecka Podillia wid dobi Sredniowiczcia do poćatku XX st., Winnicia 2016, s. 572-583 oraz Jan Edward Romer, Memuary. Urywok, [w:] Winnycia u spogadah. Poćatok XX st. – 1920 r., Winnycia 2017, s. 827-834 (biogram i opracowanie fragmentu wspomnień).
Źródła:
J. Magdoń, Dowództwo Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie z siedzibą w Winnicy w 1920 r., [w]: Mista i mistecka Podillia wid dobi Sredniowiczcia do poćatku XX st., Winnicia 2016, s. 572-583.
A. Nowak, Polska i trzy Rosje. Studium Polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2015.
J. Odziemkowski, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920, Warszawa 2004.
Słowo Polskie, 10 kwietnia 2020 r.
