Mohylów Podolski na pocztówce 1914 roku
Mohylów, dawniej Mohyłów, zwany także Mohylów podolski lub Mohylów nad Dniestrem, miasto przy ujściu rzeki Derły do Dniestru, położone w prześlicznej dolinie, okolonej górami, skutkiem czego klimat jest tu nierównie łagodniejszy jak w innych miejscowościach i wiosna wcześniejsza. Odległe o 132 wiorst na płd.-wsch. od Kamieńca.
Jest jednym z większych miast handlowych na Podolu. Przed przewrotem bolszewickim zajmowało 4 miejsce pod względem ludności w rzędzie miast podolskich (Kamieniec, Bałta, Winnica).
Ludność na pocz. XX wieku składała się przeważnie z Żydów, którzy prowadzili tu znaczny handel zbożem, lasem i innymi towarami; znane były firmy kupieckie Rafałowiczów, Aszkenazych i in.
W 1881 r. w Mohylowie było do 14000 żydów, 4932 prawosławnych, 1020 katolików. Pod względem stanów: duchowieństwa mężczyzn. 44, kobiet 22, szlachty 411, reszta mieszczan i włościan.
Rzemieślników Mohylów posiadał 1032, w tej liczbie 235 szewców, 164 krawców, 116 garncarzy, 50 kowali, 65 stolarzy, 13 zegarmistrzów, 7 jubilerów i t. p. Sklepów było 324. Pod względem przemysłu funkcjonowało 6 fabryk świec i łoju, z produkcją roczną 5500 rs.;4 garbarnie; 1 fabryka wódek, z prod. 9900 rs., 1 browar.
Głównym przedmiotem handlu było zboże, które gromadzono tu dla dalszego wywozu Dniestrem do Odessy; oprócz tego spławiano spirytus, len, suszone owoce, materiał leśny i t. d.
Handel mohylewski bez wątpienia rozwinąłby się więcej, gdyby Dniestr oczyszczono ze skał podwodnych, nad czym pracowano do nadejścia bolszewików. Planowano zaprowadzić stałą żeglugę parowa.
Pod Mohylowem urządzona była przystań na Dniestrze, na której ruch towarów wynosił do 284000 rs. rocznie. Mieszkańcy Mohylowa trudnili się jeszcze uprawą winogradu, chociaż przemysł ten stał na bardzo niskim stopniu, jak również upadła zupełnie wyprawa safianów, irch i skór, niegdyś tak świetnie prowadzona przez osiadłych tu Greków i Ormian.
Wyrabianiem safianów na pocz. XX wieku zajmowała się już tylko jedna z rodzin ormiańskich, posiadająca tajemnicę wyrobu; sprzedawała je głównie na okolicznych jarmarkach, najwięcej na św. Piotra i Pawła w Jarmolińcach.
Cerkwi trzy murowanych i jedna drewniana; kościół parafialny katolicki poormiański, pw. Nawiedzenia N. M. P., z cudownym obrazem Bogarodzicy, wzniesiony z muru w 1772 r. przez Potockiego, wojewodę kijowskiego, w miejscu dawnego drewnianego z 1743 r., konsekrowanego w 1761 r. przez biskupa ormiańskiego lwowskiego Tnmanowicza; kaplica na cmentarzu miejskim.
Parafia liczyła 1316 wiernych. Do parafii, oprócz Mohylowa, należały: Bondaszówka, Bronica, Gruszka, Helenowka, Hryhorówka, Karpówka, Katerynówka, Krzysztofówka, Nemija, Pilipy, Rotmistrzówka, Sadki, Sadkowce, Serebrya, Słoboda, Szliszkowce ze Słobódką i Wołochy.
Dla przeprawy przez Dniestr do naprzeciw leżącego miasta Ataki służyło 6 promów i 20 łódek. W czasie wojny krymskiej urządzony był pomiędzy Mohylowem a Atakami most na łyżwach; przetrwał on do 1870 r., w którym zniesiony został przez wylew wody. W Mohylowie funkcjonował kantor pocztowy zo stacją pomiędzy Jaryszowem a Bondaszówką, stacja telegraficzna, urzędy powiatowe, sąd pokoju i zjazd sędziów pokoju i komisarzy włościańskich; dwa szpitale (chrześciański i żydowski) i kilku lekarzy.
Pod względem oświaty Mohylow stał bardzo nisko, posiada bowiem tylko 2-klasową szkółkę powiatową. Rada miejska starała się o otwarcie progimnazyum męskiego, na co miasto uchwaliło płacić rocznie po 5000 rs. i wystawić odpowiedni budynek, dotąd jednak starania nie odniosły skutku; istniała natomiast szkoła żeńska prywatna, która stopniowo ma dojść do 7 klas, z pensjonatem dla dziewcząt zamiejscowych; miasto uwzględniało pożytek zakładu, dopłacając właścicielce po 600 rs. rocznie.
Słowo Polskie na podstawie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 28.06.17 r.
