Fot. allegrolokalnie.pl
1 kwietnia 1750 roku na Wołyniu w Dederkałach Wielkich niedaleko Krzemieńca w niezamożnej rodzinie szlacheckiej przyszedł na świat wybitny filozof, historyk, działacz polityczny i społeczny, a także ideolog polskiego Oświecenia Hugo Kołłątaj.
Studiował w Akademii Krakowskiej (obecnie Uniwersytet Jagielloński), gdzie w 1768 r. uzyskał tytuł doktora filozofii. Później kontynuował naukę w Wiedniu i Rzymie, zdobywając tam doktorat z prawa i teologii. W Rzymie w 1775 r. Kołłątaj przyjął święcenia kapłańskie.
Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim, jednak zamiast kariery duchownej, zajął się działalnością edukacyjną – wszedł do składu Komisji Edukacji Narodowej і został twórcą planu rozbudowy szkolnictwa w całym kraju. W latach 1777–1780 Hugo Kołłątaj dokonał reformy Akademii Krakowskiej, wprowadził wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, umożliwił naukę studentom pochodzącym ze stanu mieszczańskiego, zorganizował pierwsze laboratoria i obserwatorium astronomiczne, poprawił sytuację finansową uczelni oraz podniósł poziom nauczania. W latach 1782–1786 pełnił funkcję rektora Akademii Krakowskiej.
Hugo Kołłątaj był jednym z autorów Konstytucji 3 Maja. Po jej uchwaleniu w roku 1791 został mianowany podkanclerzym koronnym. Aktywnie uczestniczył w przygotowaniu powstania kościuszkowskiego w 1794 r., stając po jego wybuchu na czele Wydziału Skarbu w Radzie Najwyższej Narodowej. Po upadku powstania Hugo Kołłątaj opuścił Warszawę. Ukrywając się przed prześladowaniami rosyjskimi, został aresztowany w Galicji przez władze austriackie i uwięziony na 8 lat w czeskim Ołomuńcu i twierdzy Josephstadt. Po wielokrotnych interwencjach rodziny został uwolniony w grudniu 1802 r., pod warunkiem opuszczenia granic Cesarstwa. Odzyskawszy wolność przeniósł się na Wołyń, gdzie wspólnie z Tadeuszem Czackim założył w 1805 r. Gimnazjum Wołyńskie, którego nazwę później zmieniono na Liceum Krzemienieckie.
W 1807 r. podejrzany o kontakty z Napoleonem Hugo Kołłątaj na rozkaz cara Aleksandra I został aresztowany i był przetrzymywany w moskiewskim więzieniu do 1808 r.
Ostatnie lata życia Hugo Kołłątaj spędził w Warszawie, gdzie zaangażował się w prace Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Hugo Kołłątaj zmarł po długiej chorobie 28 lutego 1812 r. w Warszawie i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
Za swoje zasługi został odznaczony orderami Świętego Stanisława i Orła Białego.
Sergiusz Porowczuk, 5 kwietnia 2021 r.
