Ocalały fragment zwiahelskiego zamku, założonego przez księcia Konstantego Ostrogskiego w 1507 r. Fot. stezhkamu.com/
Z zabytków starożytności w dawnym Zwiahelu zasługują na uwagę ruiny warownego zamku, założonego przez księcia Konstantego Ostrogskiego w 1507 r., którego większą część baszt i murów zniszczył z całą okolicą w 1648 r. pułkownik kozacki Krzywonos.
Następnie zamek był cały czy w części odrestaurowany, dosyć że ks. Jerzy Lubomirski przywilejem 1731 r. nałożył obowiązek na miejscowych rzemieślników: „mieć każdemu dobry muszkiet w celu obrony zamku“.
Z opisu miasta dokonanego dnia 24 marca 1766 r. a znajdującego się w aktach byłego sądu pow. nowograd-wołyńskiego widać, iż zamek był wokoło obwiedziony murem z 3-ma bastionami, lecz ks. Lubomirski, woj. bracławski, w grudniu 1765 r. dozwolił miejscowemu proboszczowi część murów zamkowych rozebrać, w celu użycia ich do nowobudującego się kościoła.
Ostatecznego zaś zniszczenia dokonał młot kamieniarzy przed niedawnymi czasy, bo w 1864 i 1865 latach gdy na dawnym dziedzińcu zamkowym, nad samym urwistym brzegiem Słuczy, stawiano cerkiew prawosławną.
Dziś zostały zaledwo szczątki muru obwodowego z jedną zniszczoną basztą.
Ratusz na środku rynku, jeszcze bardzo niedawno nosił na sobie cechy odległej przeszłości; dziś odrestaurowany, a raczej przerobiony na dwu piętrowy czworobok, pozbył się starych baszt i bram a mieści obecnie na dole rzędy sklepików żydowskich, na piętrach zaś prywatne mieszkania.
O historii miasta nie wiele da się powiedzieć. Są ślady, że w XIV w. wieś Zwiahel należała do jakiegoś księcia Bazylego. Następnie za czasów w. ks. litewskiego Aleksandra widzimy ją we władaniu ks. Andrzeja Zwiahelskiego.
Potem Zwiahel stanowi własność koronną (królewszczyznę). Następnie w nagrodę zasług darowany został marszałkowi ziemi wołyńskiej, hetmanowi ks. Konstantemu Ostrogskiemu, jak widać z przywileju króla Zygmunta, wydanego w Mielniku 1507 r. d. 26 grudnia 11-go indyktu.
Staraniem ks. Konstantego wś Zwiahel przemianowano w miasteczko i położone zostały fundamenty warownego zamku. Po śmierci ks. marszałka Zwiahel przeszedł na jego syna, także Konstantego, a następnie na wnuka ks. Aleksandra,którego córka Anna Aloiza, poślubiona Chodkiewiczowi, wniosła Zwiahel w posagu do domu Chodkiewiczów.
Po śmierci jej jako bezdzietnej, Zwiahel na mocy praw sukcesyjnych przeszedł do domu ks. Lubomirskich i w tym rodzie zostawał do 1796 r.
Jeszcze w 1775 r. widzimy go we władania ks. Kacpra Lubomirskiego, od którego córki, poślubionej Protowi hr. Potockiemu, miasto Zwiahel z przestrzenią 300 dzieś. ziemi w 1796 r. nabył rząd za sumę 333,579 mb., w celu urządzenia tam miasta gubernialnego, co jednakże dla rozmaitych powodów nie przyszło do skutku.
Transakcja na tę sprzedaż zrobiona przez generała senatora Tymoteusza Tutolmina d. 13 paździer. 1796 r.
W latach 1648 do 1656 r. Zwiahel bardzo ucierpiał od wojen kozackich. Bardzo liczne kurhany w okolicach jego rozrzucone, mianowicie na polach osady szlacheckiej Susły, o 3 w. od msta odległej, we wsi Jurkowszczyźnie, Horodyszczach, gdzie są wyraźne ślady wałów obronnych, krzyże kamienne i liczne kurhany, niebadane jeszcze przez archeologów.
Słowo Polskie za: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i Krajów Słowiańskich, 28 marca 2020 r.
lp
