W XIX wieku powstaje pojęcie „szkoła ukraińska”, którą tworzy i reprezentuje szereg poetów i pisarzy, na czele z Antonim Malczewskim, Sewerynem Goszczyńskim i Józefem Zalewskim.
Pojęcie „szkoły ukraińskiej” wprowadził krytyk Michał Grabowski artykułem „O szkole ukraińskiej” (1840 r.). Powstanie „szkoły ukraińskiej” było spowodowane również chęcią naśladowania innych literatur (poetów angielskich, „którzy odkryli dla literatury pod koniec XVIII wieku romantyczną malowniczość północnej szkockiej, krainy dzikich gór i jezior, usianej tajemniczymi ruinami zamczysk, a także bogatą mitologię jej ludu – „Szkocji Angielskiej” miała odpowiadać Ukraina – „Szkocja Polska”.
Twórcy „szkoły ukraińskiej” kierowali się patriotyzmem lokalnym, gdyż w większości wywodzili się z kresów wschodnich. Należeli do niej Antoni Malczewski, twórca powieści poetyckiej pod tytułem „Maria” (1825 r.) i Seweryna Goszczyńskiego autor „Zamku kaniowskiego” (1828 r.). Utwory te otwierają mit ukraiński w dobie romantyzmu. Inną grupę stanowią Józef Zaleski, Michał Czajkowski i Tymko Padura. Ich twórczość nosi charakter bardziej kozakofilki.
Pierwszym, kto do literatury romantycznej wprowadził tematykę ukraińską był Józef Zalewski. Pochodził z drobnej szlachty żyjącej na Kresach. Piękna przyroda stepów, jary, Dniepr i przekazy o mitycznych kozakach, kiedyś panujących na tych ziemiach staną się obiektem idealizacji liryka. Idea polityczna poety układa się w myśl: Bóg – Świat – Słowiaństwo – Polska – Ukraina.
W swojej twórczości Zaleski przeważnie opierał się na folklorze ukraińskim, w którym dominującym obrazem jest natura i wizerunek wolnego kozaka. Późniejsza twórczość autora będzie charakteryzował się skrajnym kozakofilstwem. Naśladując folklor ukraiński, poeta pisze utwory w formie niewielkich dum, gdzie dominuje koloryt ukraiński. Wykorzystywał także inne rodzaje piosenek popularnych na Ukrainie: „wiosnianki” i in. W „Dumce hetmana Kosińskiego”, „Dumce Mazepy”, „Czajkach” opiewa pełnych fantazji kozaków, jako dzikie dzieci natury.
U Zaleskiego pojawia się nowy zestaw obrazów: koń-step-kozak, wprowadza poeta nowe elementy arkadyjskiego toposu. Przez pokazywanie kozactwa na tle natury, poeta pragnie wytworzyć specyficzny obraz Ukrainy. Istotnym szczegółem jego twórczości jest unikanie narastających konfliktów polsko-kozackich, a obraz kozaka ukazany jest przez pryzmat sentymentalizmu. Poeta, malował lud ukraiński jako całkowicie odmienny mentalnie i kulturowo. Późniejsi reprezentanci „szkoły ukraińskiej” będą mniej zwracali uwagę na mentalność ludu i zajmą się obaleniem utrwalonych stereotypów o kozakach. Liryk zaczyna eksponować koncepcję odwiecznej jedności polsko-kozackiej, nawet wbrew faktom historycznym. Literatura ukraińska krytycznie wypowiada się o twórczości Józefa Zaleskiego i o „szkole ukraińskiej”. Iwan Franko nazwał działalność Józefa Zaleskiego historycznym fałszem. Tym nie mniej, obraz Kozaka i szlachcica na tle pięknej przyrody ukraińskiej, bez antagonizmów wobec siebie, zjednoczeni przeciwko wspólnego wrogowi na zawsze pozostanie w wielu utworach. Niestety, było to, oczywiście, tylko pragnienie, a nie rzeczywistość.
Kozakofilskie idee dominują także w twórczości Michała Czajkowskiego, który uważał siebie za Kozaka i twierdził, że ma podwójne szlachetko-kozackie pochodzenia. Obraz Ukrainy w twórczości Czajkowskiego przedstawiony jest generalnie przez pryzmat kozaczyzny.
Jeśli w Zaleskiego dominuje kozacki sentymentalista, jedność kozacko-szlachecka, a Ukraina przedstawiona przez piękno przyrody, to u Czajkowskiego zaczyna się wprowadzanie mitów i różnych utopijnych idei związanych z historią kozacką.
Obraz Ukrainy i kozactwa w twórczości romantyków nie był dość dynamiczny i ciągle ewolucjonował. Ta przemiana tematów ukraińskich była ściśle związana ze sprawami politycznymi. Upadek powstania listopadowego i klęska poniesiona w wojnie z Rosją 1831 dały impuls do rozmyślania o wyjściu z sytuacji. Można się pogodzić z myślą, że kozakofilstwo w tym czasie ściśle wiąże się nie tylko z literaturą i polityka, ale i także procesami wymierzonymi w kierunku odrodzenia się państwa polskiego. Właśnie kozakofilstwo stało się ważnym elementem w koncepcjach dotyczących odzyskania przez Polskę niepodległości. Michal Czajkowski, Franciszek Duchiński i Henryk Rzewuski wysuwali koncepcje o tworzeniu formacji politycznej polsko-ukraińskiej. W powieściach historycznych „Wernyhora wieszcz ukraiński” (1838), „Hetman Ukrainy” (1841), „Owruczanin” (1841) i in., on odradza potęgę kozacką i ukazuje konieczność realizowania wspólnych planów politycznych. Zwraca uwagę na ten moment w historii jako wyjątkowy i rozstrzygający los obu narodów.
Michał Czajkowski jako jeden z pierwszych roztacza wizję przyjaznych stosunków ukraińsko-polskich. Ukraina i Kozacy są w pełnym stopniu idealizowani. Topos śmiałego Kozaka, stepu, kurhanów, konia, oraz batalii, walki, oczywiście bujna przyroda – to obraz ukazywanych tu w tych utworach Ukrainy. Ukraina jest miejscem styku dwóch kultur – ukraińskiej i polskiej.
Artykuł został udostępniony przez Jana Matkowskiego, 07.05.15 r.
