Pałac Sobańskich w Chrebtijowie. Stan obecny
W sierpniu 1699 r. Turcy opiścili Podole, które znów prawie na 100 lat wróciło pod berło Rzeczypospolitej.
Po drugim rozbiorze Polski w 1793 r. region został opanowany przez Imperium Rosyjskie. Katarzyna ІІ prezentowała Chrebtijów, razem z drugim kluczem wierzbowieckim, Rosjaninowi, tajnemu doradcy, generałowi Dmytrowi Prokopowi Troszczinskiemu, który szybko sprzedał oba klucze podstolnikowi żytomierskiemu i kijowskiemu Pawlowi Feliksowi Sobańskiemu, najstarszemu synu Wojciecha i Marianny z Wierzbickich.
Paweł Feliks Sobański, który zgromadził jedną z największych fortun w historii całego rodu, ożenił się dwukrotnie: pierwszy raz z Maryją Ortyńską po raz drugi z Reginą Potocką (z Lubicza). Dwie jego żony łącznie wydały na świat 14 dzieci. Jednym z synów, urodzonych w drugim ślubie, był Pius (1771 r.) sędzia naczelny w Podolskiej guberni (1804 r.), który otrzymał w dziedzictwo od ojca, zarówno chrebtijówski i wierzbowiecki klucze.
Zgodnie z księgami metrykalnymi cerkwi prawosławnej Uszyckiego powiatu za 1803 rok, we wiadomościach Święto-Michałowskiej cerkwi wsi Chrebtijów Podolskiej guberni zaznaczono, że podstolnikowi żytomierskiemu i kijowskiemu Pawłowie Feliksowie Sobańskiemu w Chrebtijowie należą 319 dusz płci męskiej i 80 parafialnych dworów.
Z opisu polskiego historyka W. Marcińskiego dowiadujemy się, że, oprócz Chrebtijowa w 1820 r. do Piusa Pawła Sobańskiego należały także inne wsie: Durniaky (teraz Liubomyriwka), Zlotogórka, Żytniki, Iwankowce Chrebtijowskie, Szurka, Dzurżiwka (teraz Brzózka) oraz Pyłypy-Chrebtijowskie. W ostatnich wolno mieszkali Pyłyponi-staroobrzędowcy pochodzący z Rosji. W tym czasie do Chrebtijówskiego folwarku należały również folwarki: Bebechy (Jasnoziria), Durniaky, Dżurżiwka (Chrebtijówska) i Żytnyky, w których w tym czasie mieszkało 652 osób płci męskiej.
Pius Sobański ożenił się z Eliżbietą Dzierżkowną, córką generała Rafała i Kazimiery z Zborżków. W ich ślubie urodziło się troje synów i cztery córki. Podczas następnego podziału majątku, Chrebtijów przeszedł we własność do najstarszego syna Piusa – Konstantyna Sobańskiego, żonatego z Zofią Myrosławską , córką pułkownika polskiego wojska Pantaleona i Justyny z Olizarów. Konstantyn miał czterech synów i trzy córki. Chrebtijów dostał się w dziedzictwo jego czwartemu synowi – Adamowi (1860 r. u.), żonatemu z Zofią Maryją Sobieszczańską. W czasach Adama Sobańskiego, Chrebtijów przeszedł do Patonów.
Polski historyk Roman Aftanazy uważa, że już w ХVІІІ w. centrum klucza Chrebtijowskiego, znajdował się nie w Chrebtijowie, a w nie o wiele odległych od niego Iwankowcach. Analizując bibliograficzne źródła (wspomnienia ksiądza М.І. Kowalskiego), archiwalne dane, autor tego artykułu uważa, że posiadłość w Chrebtijowie do środka ХІХ w. zajmowała główną rolę w historii klucza chrebtijowskiego. Po sprzedaży przez Sobańskich Chrebtijowa i wsi Szurky rodzinie Patonów rozpoczęła się nowa strona w historii tych ziem.
Tylko wycofane z klucza chrebtijowskiego Iwankowce pozostały we własności jednej z córek Konstantyna – Jadwigi Sobańskiej (1855 r. u.) żonatej z Władysławem Leszczycem Hrabianką (1851-1903), synem Kajetana właściciela Kupina (teraz wieś w rejonie gródeckim), i Maryji baronessy Gejsmar. Jadwiga Sobańska-Grabianka była ostatnią posiadaczką Iwankowiec. Razem z częścią Pyłypów-Chrebtijowskich te ziemie, w końcu ХІХ w, zajmowały teren 876 dziesięcin ziemi.
Bardzo nie lubili pana Sobańskiego wieśniacy za jego złe traktowanie pracowników, o czym świadczy sądowa sprawa z 1823 roku. Mieszkańcy puścili w majątku „czerwonego koguta”, przez który spłonęły składy z zbożem, stodoła, 3 sterty chleba, a także ule z pszczołami (200 pełnych, a 300 pustych). Przed tym, w 1818 roku, pańskie dobro spalono także w sąsiednich Iwankowcach. O tych pożarach zachowały się archiwne pisemne świadczenia świadków – mieszkańców wsi Chrebtijowa i Iwankowiec – Józefa Mykytenka, Fedora Dejbuka, Iwana Gladija, J. Procyka, M. Komarnickiego i innych.
Później te gospodarcze budowle odbudowano, a pod koniec ХІХ w. powiększono. W dokumentach tego czasu wspominane są trzy gospodarcze kamienne budowle z tokiem dla młocki, które zachowały się do teraźniejszego czasu (znajdują się obok zagrody, również niedaleko znajdował się owocowy ogród na 7 dziesięcin, park – później wycięty).
W 1838 r. majątek Piusa Sobańskiego był rozprowadzony między jego synami. Chrebtijów z jego okolicami odszedł do Konstantyna, Durniaki – do Józefa. Znani właściciele Chrebtijowskiego majątku w środku ХІХ w. – Konstantyn i Bronisław Sobańscy.
W Chrebtijowie znajdowała się także rezydencja Sobańskich (w centrum folwarku), nad brzegiem rzeczki Petrów Batog, od wschodniej strony którą bronił wysoki brzeg. Prawdopodobnie dopuścić, że pałac przebudowano ze starszej budowy, zachowanej na poziomie parteru. Na początku ХІХ w. dom miał dosyć dobrze prezentujący się wygląd, ponieważ protojerej М.І. Kowalski, który był popem w Chrebtijowie w 1850-1853 r., we wspomnieniach „Z podolskiej historii”, wydrukowanych w 1911 roku w Sankt Petersburgu w czasopismie „Rosyjskie dawne czasy” nazywa jego „pańskim pałacem” i pisze, jak o istniejącym. W tym że źródle mieszczą się wiadomości o urządzaniu wjednym z pokojów domu domowej katolickiej kaplicy. Dla niej odprowadzono nieduży pokój, w jednej z ścian której była wnęka, która przytrzaskiwała się dwudrzwiowymi drzwiczkami. W tej wnęce umieszczono ołtarzyk, do którego prowadziło kilku schodków. Budynek zgodnie z przepisami budowy przypomina literę 'П’. Z wschodu, od jaru, gdzie płynęła wspomniana rzeczka, budowla razem z piwnicznymi pomieszczeniami były dwie kondygnacje. Na parterze rozlokowano pokoje z studnią i pomieszczeniem, zaadaptowanym kiedyś pod łaźnię. Drugą kondygnację przystosowywano pod mieszkalne pomieszczenia (sypialnie, sale dla bankietów, kuchnię, bibliotekę) i balkon z filarami (wschodnia strona budowli).
Zaznaczony budynek jest interesujący zarówno dzięki charakterystycznemu wzorowi zabudowy zamiejskiej z dostarczaniem wody do środka domu. Oprócz domu w Chrebtijowie, do rodzinny Sobańskich na Podolu należały posiadłości (pałac i park) z ХІХ w. we wsi Mychajłowce ( obecnie rej. murowanokurylowiecki, obw. winnicki) i (pałac, stajnie, brama, park) we wsi Werzchówka i zespół pałaco-parkowy w Obodówce (obecnie na terenie rejonu trościanieckiego w obwodzie winnickim), które są zaniesione do państwowego rejestru zabytków. Kilka pamiątek architektury, które należą do historii rodzinny Sobańskich, znajdują się także w obwodzie odeskim.
Sergij Szpakowsky, historyk, krajoznawca, starszy naukowy pracownik Działu ochrony zabytków historii i kultury Chmielnickiej Administracji Obwodowej, 16.07.17 r.
Więcej na temat:
Sobańscy i Jerzy Michał Wołodyjowski w dziejach Chrebtijowa
Kołyska Sobańskich i Lipkowskich. Berszadź, Bałanówka i Krasnosiółka
Kaplica w Piętniczanach. Wspomnienia Marii z Grocholskich Sobańskiej
Majowym tropem Grocholskich i Sobańskich
Majowym tropem Grocholskich i Sobańskich
