W okresie międzywojennym istniała grupa polskich dyplomatów, którzy opowiadali się za realizacją idei prometeizmu w stosunku do republik sowieckich. Większość z nich pracowała w Wydziale Wschodnim. Jednym z nich był Roman Knoll.
Roman Knoll urodził się 27 października 1888 r. w Kijowie w rodzinie polskiego adwokata. W tymże Kijowie ukończył studia prawnicze na Kijowskim Uniwersytecie św. Włodzimierza. Po wybuchu I wojny światowej działał w Polskim Związku Politycznym, konkurencyjnym dla Narodowej Demokracji, stanowiąc ekspozyturę wpływów piłsudczykowskich na Ukrainie.
W marcu 1917 r. w Kijowie Knoll wstąpił do Związku Demokratycznego na Rusi, założonego przez Tomasza Eugeniusza Starczewskiego, redaktora miejscowego „Dziennika Narodowego”, W lipcu tego roku został wiceprezesem Polskiej Centrali Demokratycznej. Dzięki temu wyrósł na jednego z czołowych polskich polityków niepodległościowych na ziemiach ukraińskich.
W listopadzie 1917 r. uczestniczył w II Zjeździe Demokracji Polskiej w Piotrogrodzie, podczas którego bronił aspiracji niepodległościowych Ukraińców. Jednocześnie przedstawił koncepcję przyszłej polskiej polityki wschodniej, w ramach której postulował ideę unii Polski z Litwą i Białorusią oraz sojusz z niezawisłą Ukrainą jako przeciwwagę dla porozumienia rosyjsko-niemieckiego.
Kiedy powstała Ukraińska Republika Ludowa w styczniu 1918 r., Knoll wszedł w skład ministerstwa spraw polskich, starając się w ten sposób wpłynąć na politykę narodowościową władz ukraińskich. Niedługo potem Knoll zadebiutował w polskiej dyplomacji, zostając członkiem sekretariatu politycznego przedstawicielstwa Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Piotrogrodzie. Drugim członkiem sekretariatu był Juliusz Łukasiewicz, z którym później Knoll blisko współpracował w Wydziale Wschodnim MSZ II RP. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie wszedł w skład Departamentu Stanu Rady Regencyjnej, zajmując się sprawa rosyjskimi i ukraińskimi.
Z inicjatywy Knolla utworzono przedstawicielstwo Rady na Ukrainie. Opowiadał się za uregulowaniem kwestii spornych pomiędzy Polakami i Ukraińcami (np. praw mniejszości narodowych czy wspólnej granicy). Po 11 listopada 1918 r. Knoll przeszedł do nowo tworzonego Wydziału Wschodniego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie stał się jednym z głównych twórców polityki wschodniej odrodzonego państwa polskiego. Tam wykluwały się podstawowe koncepcje polityki wschodniej, jak idea federacyjna, prometeizm i idea Międzymorza. W początkowym okresie pracy w Wydziale Wschodnim MSZ Knoll zajmował się tematyką stosunków polsko-ukraińskich (m.in. przygotował projekt instrukcji dla delegacji polskiej na konferencję pokojową w Wersalu dotyczącą spraw ukraińskich). Proponował w niej uznanie przez Polskę niepodległości Ukrainy w zamian za wyrzeczenie się przez Ukraińców ziemi chełmskiej, Podlasia i Lwowa z okolicami, zawiązanie federacji z Ukrainą i Litwą oraz współdziałanie Polski i Ukrainy w kwestii przeciwstawienia się pretensjom rosyjskim do ziem ukraińskich.
Był to ważny element sformułowanej w latach późniejszych idei prometejskiej, któremu Knoll był wierny przez większość swojego życia, uznając istnienie niepodległego państwa ukraińskiego za jeden z fundamentalnych elementów racji stanu II RP.
Rok 1919 zszedł Knollowi na aktywnym udziale w rokowaniach z Ukraińcami, zmierzającymi do uregulowania stosunków polsko-ukraińskich. Największe problemy stwarzały tarcia pomiędzy samymi Ukraińcami, wśród których najbardziej radykalne stanowisko zajmowali działacze pochodzący z obszaru Galicji. Niniejsze pertraktacje zakończyły się ostatecznie podpisaniem w kwietniu 1920 r. umowy politycznej i wojskowej z władzami „petlurowskimi” Ukraińskiej Republiki Ludowej, w wyniku czego wojska ukraińskie wzięły udział w zwycięskiej ofensywie Wojska Polskiego na Kijów, a następnie działaniach obronnych wobec ataku Armii Czerwonej na Warszawę i Lwów oraz kolejnych działaniach ofensywnych zakończonych rozbiciem Sowietów i zawarciem zawieszenia broni jesienią 1920 r.
Wobec ogromnego zagrożenia dla odrodzonego państwa polskiego ze strony bolszewików Knoll wstąpił ochotniczo do armii polskiej, dochodząc do stopnia kaprala. Po zakończeniu działań wojennych powrócił do służby dyplomatycznej w Wydziale Wschodnim MSZ. Uczestniczył w rokowaniach pokojowych z delegacją bolszewicką w charakterze sekretarza generalnego, podczas których jako jeden z nielicznych polskich przedstawicieli sprzeciwiał się zdecydowanie ustępstwom na rzecz strony rosyjskiej, zwłaszcza tym dotyczącym Ukrainy. Jednakże postawa pozostałej części polskich delegatów doprowadziła do zawarcia w Rydze 18 marca 1921 r. traktatu pokojowego, który przekreślił wszystkie dotychczasowe działania Knolla w zakresie polityki wschodniej.
W latach 1924-1925 Knoll kontynuował karierę dyplomatyczną na stanowisku posła RP w Turcji. Knoll objął swoją funkcję w momencie, kiedy Polska próbowała stworzyć związek państw w obrębie Międzymorza, w którym Turcja odgrywała ważną rolę w basenie Morza Czarnego. Rozmowy Knolla z patriarchą Konstantynopola Grzegorzem VII doprowadziły z kolei do uznania autokefalii Kościoła Prawosławnego w Polsce, dzięki czemu doszło do jego uniezależnienia od patriarchatu moskiewskiego. Końcowy etap posłowania polski dyplomata poświęcił głównie polityce prometejskiej, dążącej do rozbicia ZSRS na państwa narodowe poprzez wspieranie dążeń niepodległościowych ludów i narodów nierosyjskich.
W lipcu 1925 r. w Ankarze doszło do narady Knolla z Hołówką i płk. Schaetzlem (głównymi działaczami ruchu prometejskiego), która miała istotne znaczenie dla spraw ukraińskich i kaukaskich.
Po odwołaniu z Turcji w II połowie 1925 r. (dokładna data nie została ustalona) Knoll przebywał na urlopie w Paryżu, gdzie uczestniczył w konferencji emigracyjnych organizacji ukraińskich.
Podczas pobytu w Rzymie Knoll kontynuował działalność prometejską, która zaktywizowała się po objęciu funkcji Naczelnika Wydziału Wschodniego MSZ przez Hołówkę w marcu 1927 r. Szukał możliwości rozwijania ukraińskiej akcji niepodległościowej na terenie Włoch i skontaktowania „petlurowców” z miejscowymi władzami. Z drugiej strony Knoll proponował Hołówce wzmocnienie działalności propagandowej Wydziału Wschodniego MSZ w kierunku prezentowania zagrożeń ze strony polityki imperialnej ZSRS, a także promowania ośrodków emigracyjnych narodów podbitych przez Sowietów, jak utworzony pod koniec 1928 r. warszawski Klub „Prometeusz”, grupujący działaczy emigracyjnych z Ukrainy, Kaukazu, Azji Środkowej, Kozaków, Tatarów i in.
Po zakończeniu kariery dyplomatycznej Robert Knoll piastował do wybuchu II wojny światowej stanowisko prezesa Naczelnej Rady Towarzystw Ubezpieczeniowych. Wrogo odniósł się do utworzenia w 1934 r. Obozu Odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Kilka miesięcy przed wojną opublikował broszurę pt. „Uwagi o polskiej polityce 1939”, w której dużo uwagi poświęcił polityce wschodniej (przede wszystkim problematyce ukraińskiej). Knoll zmienił pozytywne nastawienie do idei federacyjnej, twierdząc, że „nikt z nami federować nie chciał”. Z drugiej stronie cały czas największe niebezpieczeństwo dla niepodległości Polski upatrywał od strony ZSRS. Ratunek niezmiennie widział w polityce prometejskiej, która miała doprowadzić do zniszczenia Związku Sowieckiego i rozbicia na skłócone ze sobą państwa narodowe.
W początkowym okresie okupacji niemieckiej Knoll współorganizował konspiracyjną organizację pod nazwą Towarzystwo Patriotyczne, utrzymując tajne kontakty poprzez Szwecję z gen. Sikorskim. Na początku 1940 r. opracował „Memoriał w prawach ukraińskich, żydowskich i litewskich”, przesłany do Londynu, w którym propagował idee prometejskie, a także opisywał represje hitlerowskie wymierzone w Żydów. W latach następnych stanął na czele Sekcji, a następnie Departamentu Spraw Zagranicznych Delegatury Rządu na Kraj, kierując nim do lutego 1945 r. Latem 1944 r. uczestniczył w rozmowach, które zadecydowały o wybuchu Powstania Warszawskiego. Prezentował w nich postawę negatywną, przedstawiając propozycję skoncentrowania sił AK w rejonie Gór Świętokrzyskich, gdzie istniały o wiele lepsze warunki do prowadzenia walki partyzanckiej.
Robert Knoll zmarł 8 marca 1946 r. w Katowicach.
Słowo Polskie na podstawie informacji Roberta Bulińskiego, 11.01.17 r.
