W porównaniu z oficjalnym nauczaniem Kościoła rzymsko-katolickiego, Kościół prawosławny posiada stosunkowo mało dokumentów, mówiących w sposób bezpośredni lub nawet pośredni o duchowej formacji młodzieży. Wydaje się jednak, iż na największą uwagę zasługuje dokument pt. Podstawy koncepcji społecznej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, przyjęty na Soborze w 2000 roku.
Być może niewielka liczba współczesnych dokumentów odnoszących się do problemu duchowej formacji młodzieży wynika z faktu czerpania mądrości z nauczania Ojców Kościoła. Wielkie autorytety chrześcijaństwa wschodniego upatrywały podstawy duchowej formacji osoby ludzkiej już w samym dogmacie trynitarnym.
Trójca Święta jest Wspólnotą (gr. koinonia) Trzech miłujących się Boskich Osób. Podobnie też człowiek, stworzony na obraz i podobieństwo Boga, jest jednością i wielością zarazem. Dogmat trynitarny zawiera prawdę o tym, iż Ojciec jest cały w Synu i Duchu Świętym, Syn – cały w Ojcu i Duchu Świętym, a Duch Święty – cały w Ojcu i Synu. To współprzenikanie się (gr. perichoresis) Osób Boskich w Trójcy Przenajswiętszej stanowi wzór dla innych relacji międzyosobowych. Innymi słowy, między Osobami Trójcy Przenajświętszej zachodzi nieustanny dialog, wymiana wolności i miłości, wyrażająca się poprzez taniec (gr. choresis). „Poprzez tę zdolność ‘perychorezy’ Ojciec, Syn Boży i Duch Święty ‘trwają w sobie nawzajem’, każdy spoczywa w dwu pozostałych poprzez nieustanne poruszanie wzajemnej miłości”.
Człowiek, stworzony na obraz i podobieństwo Boga, aby być osobą, musi wejść w relacje z innymi ludźmi. „Bóg zwrócił się ze Swym Słowem do człowieka, Bóg przemówił w sposób absolutnie ‘osobisty’, tzn. przekazał siebie. Zatem, gdy widzimy człowieka, słyszymy i czujemy osobiste słowo Boga. W związku z tym, człowiek jako osoba ludzka, obdarzona darem wolności ku miłowaniu Innego (Boga, człowieka, kosmosu), może promieniować swoją energią relacyjną na cały świat.” Takie pojmowanie osoby ludzkiej ma swoje korzenienie w nauczaniu Ojców Kapadocckich (św. Grzegorza Teologa, św. Bazylego Wielkiego i św. Grzegorza z Nyssy). Z ich refleksji nad Bogiem w Trójcy Przenajświętszych Osób zrodziła się również koncepcja osoby ludzkiej. Istotę faktu bycia osobą dobrze oddaje greckie pojęcie prosopon (pros – „ku” i ops – „twarz, oblicze”), które dosłownie oznacza, że być osobą to znaczy „być zwróconym twarzą w kierunku (innej osoby)”. Co więcej, współczesny prawosławny teolog, metropolita John Zizioulas, wyróżnia dwa typy istnienia człowieka: osobę, istniejącą biologicznie oraz osobę, istniejącą eklezjalnie. Osoba istniejąca biologicznie jest zależna od swojej natury, nie doświadcza w sobie wolności, lecz destruktywnej konieczności, ostatecznie wyrażonej przez śmierć. Taka osoba pragnie być jednostką, odseparowaną od innych bytów a także być w opozycji do Boga. W Kościele zaś, dzięki przemieniającej łasce Boga, taka osoba staje się bytem istniejącym eklezjalnie, przez sakrament Chrztu.
Personalizacja bytów ludzkich, która dokonuje się w Chrystusie i jest im przekazywana we Chrzcie, znajduje swe konkretne, historyczne urzeczywistnienie w Eucharystii, pojmowanej nie jako zgromadzenie statyczne, lecz rzeczywistość dynamiczna, która ciągle jest w ruchu ku przyszłości, wznosząc człowieka na wyżyny niebieskie w Chrystusie Jezusie (por. Ef 2,6).
Co to oznacza dla młodego człowieka? Młody człowiek, zwłaszcza w czasie swojego dojrzewania, będąc dręczony różnymi pytaniami, doświadcza swojej egzystencji jako pewnego rodzaju tragedii. Przeżywa więc w sobie samym napięcie, które – jeśli nie zostanie rozładowane słowem i gestem miłości oraz akceptacji – może wprowadzić go w stan depresji, następstwem czego może być nawet samobójstwo. Stąd też podstawowym zadaniem Kościoła jest ewangelizowanie młodzieży poprzez ukazanie jej wielkiej wartości Bożego Słowa oraz Eucharystii. Wszak – jak powiada metropolita Sawa (Hrycuniak) – „programem społecznym Kościoła prawosławnego jest Boska Liturgia”. Kościół zaś jest Szpitalem, w którym Chrystus-Lekarz dokonuje uzdrowienia wszystkich chorych na ciele, duszy i duchu. Jednak, takie uzdrowienie będzie możliwe dopiero wówczas, gdy osoba młoda otworzy się na relację z Boskim Przyjacielem, ze swoimi bliźnimi, z całym otaczającym ją światem.
Młody człowiek, aby w pełni rozwijać się jako osoba, musi nieustannie przyjmować postawę „ku” oraz „do”…, czyli nie zamykać się w sobie i nie traktując Innego czy innych jako potencjalnych agresorów, ograniczających jego wolność. Z tego powodu, słuchanie Ewangelii, czytanej osobiście, w rodzinie, w szkole, a przede wszystkim we Wspólnocie Kościoła, podczas celebracji Eucharystii – niewątpliwie pozwoli osobie ludzkiej doświadczyć na sobie miłującego i przebaczającego spojrzenia Boga Ojca, a także przyjacielskiej obecności Chrystusa, objawiającego się w Duchu Świętym. Innymi słowy, będzie to osobowe Spotkanie ze Zmartwychwstałym Panem, które przynosi nową nadzieję. Nadzieja zaś – jak wiadomo – nie jest stanem psychologicznym, lecz jest ontologicznie związana z Teofanią Boga.
Oprócz tego, jak naucza Sobór prawosławny we wspomnianym już dokumencie Podstawy koncepcji społecznej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, „chrześcijanin powinien widzieć świat oraz społeczeństwo w świetle jego ostatecznego przeznaczenia, w eschatologicznym blasku Królestwa Bożego. Bogactwo darów w Kościele w sposób szczególny przejawia się w jego służbie społecznej. Nierozłączny organizm Kościoła uczestniczy w życiu otaczającego świata w całej swej pełni” (I.3). Pełniąc misję zbawienia rodzaju ludzkiego, Kościół czyni to nie tylko poprzez bezpośrednie nauczanie, lecz również poprzez współdziałanie z państwem oraz różnymi jego instytucjami, wśród których są również instytucje szkolnictwa, gdyż to przede wszystkim Kościół musi czuwać nad kształceniem duchowym, kulturowym, moralnym i patriotycznym współczesnej młodzieży (por. III,8). W punkcie X.2 tegoż dokumentu Kościół prawosławny w sposób szczególny zwraca uwagę na godność małżeństwa, twierdząc, iż jest ono nie tylko umową, zawartą w sposób prawny, lecz przede wszystkim „sakramentem miłości, wieczystą jednością małżonków w Chrystusie”. Z tego też względu niezbędne są przedmałżeńskie katechezy, podczas których młodzi ludzie będą mogli głębiej się zastanowić nad znaczeniem sakramentu małżeństwa (por. X.3). Podobnie też podkreślono wartość rodziny jako „Kościoła domowego”, w którym należy wychowywać dzieci, a następnie młodzież w posłuszeństwie Słowu Bożemu (por. X.4). Sobór, potępiając alkoholizm, narkomanię, a także aborcję, stwierdza jednocześnie, iż owe ludzkie słabości są konsekwencją panującej w świecie pustki duchowej, utraty sensu życia, zacierania moralności. Kościół prawosławny, w celu przezwyciężenia powyżej przedstawionych chorób człowieka (gr. pathi), proponuje ludziom, pogrążonym w nałogach, swoje duchowe wsparcie (por. XI.6-XII.1).
Rosyjscy ojcowie Soboru lokalnego w swoim dokumencie nie ominęli też kwestii edukacji chrześcijańskiej. Traktują oni szkołę jako pośrednika, który przekazuje nowym pokoleniom wartości moralne, nagromadzone w ciągu całych wieków. W związku z tym, „szkoła i Kościół są powołane do współpracy. Kształcenie, skierowane do dzieci i młodzieży, powinno nie tylko przekazywać informację.
Rozpalanie w młodych sercach pragnienia poznania Prawdy, autentycznego wyczucia moralnego, miłości do bliźnich, do swej Ojczyzny, a także jej historii i kultury – musi stać się zadaniem szkoły nie w mniejszym, a być może nawet w większym stopniu, niż przekazywanie wiedzy. Kościół jest powołany do współpracy ze szkołą w jej misji wychowawczej, gdyż od duchowości i moralności człowieka zależy jego wieczne zbawienie, a także przyszłość narodów i całego rodzaju ludzkiego” (XIV.3).
Irena Saszko, 06.10.15 r.
Więcej na temat: Podstawy formacji duchowej młodzieży w świetle nauczania rzymsko-katolickiego
