Fot. http://tutbuv.com/
Z nadejściem władzy bolszewickiej na Podolu zostały zatwierdzone nowe akty prawodawcze i wykonawcze, które praktycznie wykluczały duchowieństwo i organy kościelne z życia cywilno-politycznego.
Wspólnoty religijne mogły działać wyłącznie po zarejestrowaniu przez lokalne organy władzy radzieckiej i zatwierdzeniu ich statutów. Podkreślano, że kościoły i przedmioty kultu były przekazywane do wynajęcia tymczasowo i wymagały corocznej aktualizacji na korzystanie z nich. Ograniczano wykonywanie obrzędów religijnych, np. Chrztu, pogrzebu bez rejestracji w Urzędzie Stanu Cywilnego.
Brahiłowska wspólnota katolicka została zarejestrowana przez władze bolszewickie w 1921 roku, a jej przewodniczącym został Franciszek Rutkowski. Zatwierdzony statut był taki sam jak miały inne społeczności różnych wyznań. Lokalna wspólnota rzymskokatolicka skupiała wokół siebie wiernych z 16 okolicznych wsi. Liczba jej członków od momentu rejestracji do 1924 roku wzrosła od 50 do 1011 osób.
Od 1921 roku proboszczem był Antoni Dołęga-Kelus, będący z pochodzenia Polakiem pochodzenia szlacheckiego. Urodził się w 1874 roku. Po zakończeniu 6 klasy gimnazjum przy seminarium rozpoczął naukę w Akademii Duchowej. Później przeniósł się do Paryża, gdzie ukończył Akademię profesora Guillaina. W czasach Ukraińskiej Republiki Ludowej mieszkał we wsi Wachnówka powiatu berdyczowskiego, stamtąd przybył do Brahiłowa. Organistą przy kościele został 16-letni Kazimierz Mordyński, który również pochodził z rodziny szlacheckiej i uczył się muzyki w kolegium.
Jesienią 1924 roku przeprowadzono remont kościoła – pomalowano kopułę, bramę wjazdową, zainstalowany piorunochron i zainstalowano szkło w rozbitych oknach. W 1928 roku jeden z czterech dużych miedziano-brązowych dzwonów już wspominano jako zniszczony.
Nie wiadomo dlaczego w inwentaryzacji majątku kościelnego w latach 20. nie wspomina się o figurze Jezusa Nazaretańskiego, lecz tylko figury św. Franciszka i Matki Bożej. Być może była wywieziona lub przechowywana przez kogoś z parafian.
11 stycznia 1925 roku w celu prowadzenia propagandy wśród ludności polskiej Brahiłowa w wiejskim domu został stworzone kółko im. Lenina z literaturą w języku polskim. Biorąc pod uwagę wpływ księdza na ludność katolicką miasteczka, w końcu lat 20. polskojęzyczna gazeta polityczna „Trybuna Radziecka” zwróciła się do okręgowego komitetu Partii Komunistycznej Bolszewików na Ukrainie z propozycją utworzenia polskiego Domu Chłopa. Miał zostać ośrodkiem konsolidacji Polaków o poglądach bolszewickich i działać na przekór kościołowi. Ale zamysł ten pozostał na papierze.
Od grudnia 1926 do początku 1929 roku proboszczem parafii był Ryszard Szyszko. Urodził się 17 lipca 1881 roku w mieście Pawłograd guberni Jekaterynosławskiej w rodzinie szlacheckiej. Po otrzymaniu edukacji religijnej w 1906 roku został wyświęcony na kapłana. W latach 20. dwukrotnie trafiał do więzienia. Chociaż na liście organów Państwowego Zarządzania Politycznego (GPU) znalazł się jako informator, żadnej korzystnej informacji tym strukturom nie przekazywał. Ksiądz Szyszko został zaaresztowany 7 stycznia 1930 roku. Nadzwyczajną sesją Rady Najwyższej USRR skazano go do 8 lat pozbawienia wolności, ale w 1937 roku zgodnie z decyzją trójki NKWD obwodu leningradskiego został stracony.
W 1929 roku dość krótko pełnił obowiązki duszpasterskie w kościele brahiłowskim o.Michał Karowiec. Urodził się 14 listopada 1873 r. we wsi Przemysław powiatu sokalskiego (obecnie obwód lwowski). W 1891 roku przyjmując imię Makary wstąpił do zakonu św. Bazylego Wielkiego, a w 1898 został wyświęcony. Podczas I wojny światowej służył kapelanem Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych. Podczas leczenia strzelców od tyfusu trafił do Brahilowa, gdzie postanowił pozostać i nadal. Mając prawo służyć jak w obrządku wschodnim tak i łacińskim, pełnił obowiązki duszpasterskie w parafiach diecezji kamienieckiej, w szczególności w Brahiłowie. W 1929 był deportowany z ZSRR. Zmarł w Bratysławie 21 kwietnia 1944 roku.
W roku 1929 proboszczem kościoła brahiłowskiego mianowano Antoniego Skalskiego. Przyszły ksiądz urodził się w 1878 r. we wsi Sawczyne w pobliżu Tulczyna. Skalski ukończył rzymskokatolickie seminarium duchowe w Żytomierzu, po czym w 1901 przyjął święcenia kapłańskie. Od roku 1904 pracował w rzymskokatolickich parafiach Podola. Miał charakter dość spokojny i flegmatyczny, nigdy nie okazując niezadowolenia władzą radziecką, jednak 25 stycznia 1930 r. został zaaresztowany. Zarzucając mu działalność przeciwko rewolucji A. Skalskiego skazano na karę śmierci przez rozstrzelanie, ale zmienili na więzienie terminem 10 lat i pozbawienie praw na termin 5 lat. 15 września 1932 roku A.Skalski trafił do Polski w wyniku wymiany więźniów politycznych między ZSRR a II Rzeczpospolitą. Zmarł w Polsce 13 listopada 1953 roku.
W 1938 r. kościół w Brahiłowie został zamknięty, a w 1940 pomieszczenie przekazano do użytku szkole średniej w Kozaczówce. W czasie okupacji niemieckiej kościół przekazano miejscowym katolikom. Po zakończeniu wojny sowiecko-niemieckiej świątynia nadal funkcjonowała. Powołując się na małą wspólnotę katolicką, liczącą od 20 do 75 osób i brak placówki kulturalno-oświatowej 20 października 1960 r. kościół zamknięto a brahiłowskiej wspólnocie katolickiej skasowano rejestrację. Najpierw bolszewicy chcieli przebudować go na kino, ale później w 1967 roku do jubileuszu rewolucji październikowej kościół podzielono na dwa piętra. Na parterze powstała hala produkcyjna zakładu przemysłu spożywczego, a na 1 piętrze urządzono klub na 200 miejsc. Podobny los spotkał i kaplicę. Zamknęli ją w 1961 roku, ale w związku z aktywnym oporem miejscowych katolików zwrócono ją parafii w 1980 roku.
Dopiero 5 maja 1990 roku wierni doczekali się przekazania kościoła, który wówczas potrzebował bardzo poważnych prac remontowych. W tym samym 1990 roku została konsekrowana kaplica Przemienienia Pańskiego przez o. Bronisława Biernackiego.
Od roku 1991 proboszczem parafii brahiłowskiej był Franciszek Szczerbaty. Po odzyskaniu kościoła zrobiono żyrandole, dębowe ławki, figury czterech świętych ewangelistów Mateusza, Łukasza, Marka i Jana. Całkowicie odnowiono świątynię wewnątrz i na zewnątrz, uporządkowano dziedziniec.
W 1999 roku wykonano kopię cudownej figury Jezusa Nazaretańskiego, którą poświęcił biskup Jan Olszański, a 16 października 2000 roku tenże biskup erygował parafię brahiłowską.
Kościół pw.Trójcy Przenajświętszej należy do dekanatu barskiego diecezji kamienieckiej. Obecnie kościół jest całkowicie odnowiony i przyjmuje dużo parafian z 15 okolicznych wsi rejonu żmeryńskiego i ogromną ilość pielgrzymów z Ukrainy i zagranicy.
Lidia Baranowska na podstawie tekstu „Brahiłów – spadek pokoleń”, 25 października 2018 r.
