Historia stosunków polsko-ukraińskich oraz kształtowania się wzajemnego postrzegania obu kultur ma długą tradycję, którą najlepiej można zauważyć w literaturze. Obraz Ukrainy oraz sposób jego przedstawienia w epoce romantyzmu zajmuje ważne miejsce, i odgrywa ogromną role dla literatury ukraińskiej, gdyż pokazuje jej ważne miejsce w kulturze światowej. W szeregu artykułów dokonamy próby pokazania ewolucji owego obrazu w kontekście historycznym i jego kolejne etapy rozwoju.
Obraz Ukrainy w literaturze polskiej kształtował się w ciągu wieków i na niego wpływały czynniki zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne, tendencje literackie, oraz polityczne. Chcąc prześledzić utrwalony stereotyp Ukrainy, czy Ukraińca, w oczach środowiska literackiego, oraz czytelnika w Polsce, nie możemy nie zauważyć przyczyn tworzących go oraz ewolucji.
Waga tematu, polega na tym, że stosunki historyczne i literackie obu narodów są bardzo skomplikowane i subiektywne, tak że nie łatwo nawet w krytyce oddzielić uprzedzenia od obiektywnych zjawisk.
Pierwszą wzmiankę o Rusinach znajdujemy w legendzie narodowej Polaków utrwalonej w folklorze ludowym, w której Rusin występuje jako brat Lecha i Czech. „Lech, Czech i Rus dają liczne potomstwo, z którego wyrastają narody Europy Środkowej: Polacy, Ukraińscy i Czesi”. W legendzie zauważamy, że bracia bardzo przyjaźnili się ze sobą, ponieważ Rus zostawia wszystko, i razem z Czechem jedzie w gościnę do Lecha. Po długim błąkaniu się, znaleźli go nie zbyt daleko, w sąsiedztwie, ale ta bliskość sprawia, że ich drogi rozchodzi się na skutek różnych waśni. I tak będzie przez wieki. Wspólne dążenia będą ich zbliżać do siebie a konflikty oddalać.
Narastające konflikty sprawiają, że już dzieci uczy się niechęci, a nawet nienawiści i kształtuje wzajemny obraz. Starcia między obydwoma narodami mają prawie tysiącletnią historię i sięgają czasów Kazimierza Wielkiego, który w latach 1340-1349 opanował Ruś Halicką oraz zachodnią część Wołynia. W 1385 roku była zawarta polsko-litewska unia w Krewie i od tego momentu zaczyna się obecność Polski na ziemiach ruskich aż po Czarne morze. Zaczynają się również problemy Rzeczpospolitej spowodowane przez Kozaków, którzy od końca XIV stulecia zasiedlali tereny Zaporoża. Byli to chłopi, drobna szlachta i po prostu plebejusze różnych gatunków, którzy z tych, czy innych motywów opuszczali ojczysty tereny, i nie stanowili osobnej nacji. Na przełomie XV – XVII wieków Kozacy brali udział w wyprawach na Krymsko-tatarskie chanaty, w celu uwolnienia Rusińskich jeńców. Tatarzy, razem z innymi narodami, poddanymi Imperium Osmańskiego, zapuszczali się na Wołyń i Podole, skąd brali ludzi w tak zwany jasyr. Tatarskie najazdy powodowały opustoszenia terenów przez zamieszkałych tam ludzi i wzmocnienie watah kozackich. Kozacy robili niespodziewany najazdy na łodziach zwanych czajkami. W celach kontroli nad Kozakami, król wprowadza tzw. rejestr kozacki.
Kozak rejestrowy stawał się wolnym człowiekiem, i w zakres jego obowiązków wchodziła obrona a obrona granic południowo-wschodnich granic Polski. W końcu XVI wieku doszło do kozackich wystąpień przeciwko magnatom, co stało się przyczyną konfliktów i wojen polsko-kozackich. Najsłynniejszym wystąpieniem kozackim była wojna kozacko-polska w latach 1648-1654, prowadzona przez Bogdana Chmielnickiego. Do tego czasu powstania kozackie wybuchały co 15-20 lat i nosiły charakter lokalny. Okres polsko-kozacki miał i pozytywne momenty w historii wzajemnych stosunków, na przykład: wojny polsko-tureckie i polsko-rosyjskie, w których armia królewska razem z kozakami walczyła przeciwko wspólnemu wrogowi.
Pierwszym polskim źródłem literackim mówiącym o Ukrainie była książeczka przedstawiciela literatury renesansu Stanisława Orzechowskiego „Baptismus Ruthenorum”, która się okazała 1544 roku zarówno w języku polskim, tak i w języku rusińskim, czyli ukraińskim. Orzechowskimu przypisywana jast słynna formuła „genthe Ruthenus, natione Polonus”, „wyrażająca w istocie nie tak prosty fakt przynależności narodowej szlachty ruskiej”. Orzechowski podkreśla rusińskie pochodzenia w stylizowanych na łacine nazwiskach (Orichovius Roxolanus, Orichovius Ruthenus), i maluje świat Rusinów, jako świat prawosławnych chłopów. Artykuły literacki, które kształtowały obraz Ukrainy w społeczeństwie polskim w owych czasach, miały charakter polemiczny, w stosunku do Unii Brzeskiej i powstaniu kościoła greko-katolickiego. Już w tym czasie obserwujemy tworzenie się mitu ukraińskiego…
Tekst przygotował Jan Matkowski, 21.04.15 r.
