31 maja 1920 r. na polską stronę przeszła 3. Brygada Kozaków Dońskich, 20 czerwca 59. kozacki pułk orenburski, 20 lipca 1. kubański pułk kozacki, 18 sierpnia pułk im. Trockiego, a 9 września pułk kozaków uralskich. Łącznie Polskę wsparło zbrojnie ponad 6 tys. Kozaków.
Na początku XX wieku jednostki kozackie stanowiły poważną część armii carskiej. W każdej rosyjskiej dywizji kawalerii był pułk kozacki, poza tym jednostki kozackie tworzyły piętnaście samodzielnych związków taktycznych rozrzuconych po terenie całego imperium. Istniała również kozacka brygada gwardii cesarskiej.
W czasie I wojny światowej Kozacy wystawili dodatkowe jednostki i walczyli na wszystkich frontach wojny prowadzonej przez Rosję. W czasie rewolty gen. Ławra Korniłowa przeciwko Rządowi Tymczasowemu po stronie zbuntowanego generała opowiedział się dowódca III Korpusu Kawalerii gen. Piotr Krasnow. Natomiast w dniu zakończenia walk w Piotrogrodzie i zwycięstwa bolszewików wystąpił przeciwko nim gen. Aleksiej Kaledin, ataman Kozaków Dońskich. Wraz z organizującymi się nad Donem formacjami „białej” Armii Ochotniczej prowadził on walki z Gwardią, a potem Armią Czerwoną. Pod jego przewodnictwem powołano w Nowoczerkasku kozacki rząd wojskowy, a ten ogłosił niezależność ziem kozackich, na których miał sprawować władzę do czasu powrotu Rządu Tymczasowego.
Załamany sukcesami wojsk bolszewickich i niesnaskami w obozie „białych” ataman Kaledin 11 lutego 1918 r. popełnił samobójstwo. Nowym atamanem wybrano Aleksandra Nazarowa, ale już 25 lutego „czerwoni” zdobyli Nowoczerkask i w miesiąc później ustanowili tam Sowiecką Republikę Donu. Dzięki pomocy w broni i amunicji wojsk niemieckich na Ukrainie i na Kaukazie, Kozakom udało się odzyskać Nowoczerkask i ponad 20 stanic.
Powstałe z kozackiej starszyzny tzw. Koło Ocalenia Donu 16 maja 1918 r. wybrało na atamana gen. kawalerii Piotra Krasnowa. Trzy miesiące później wręczono mu uroczyście buławę „Atamana Wszechwielkiego Wojska Dońskiego”. Podległe mu jednostki kozackie walczyły u boku Denikina na południowym odcinku frontu. Ich udziałem były nie tylko początkowe sukcesy i zwycięstwa nad bolszewikami, ale i porażki i ostateczna klęska w 1920/1921 r. Ataman Krasnow już 15 lutego 1919 r. złożył buławę atamańską i wyjechał do Niemiec, przekazując podległe sobie jednostki dowództwu „białych”. Walczyły one aż do ewakuacji do Turcji.
Przeciwko bolszewikom walczyli nie tylko Dońcy. Wystąpili również Kozacy Orenburscy pod atamanem Aleksandrem Dutowem i Kozacy Zabajkalscy atamana Grigorija Siemionowa. Według oceny władz bolszewickich stanowili oni na tyle poważne zagrożenie, że w instrukcji KCRKP(b), podpisanej przez Jakowa Swierdłowa, już w punkcie 1 polecano: „Przeprowadzić masowy terror przeciwko bogatym Kozakom, likwidując ich całkowicie; przeprowadzić bezwzględny masowy terror w stosunku do wszystkich Kozaków biorących jakikolwiek bezpośredni lub pośredni udział w walce z władzą radziecką”.
Dyrektywa ta była realizowana z całą stanowczością. Prawdopodobnie pierwszymi ofiarami nowego rodzaju terroru, polegającego nie na fizycznej likwidacji, a na deportacjach całych grup ludności, byli Terscy Kozacy ze stanic Sunżeskaja, Tarskaja i Aki Jurtowskaja, których wywieziono w głąb Rosji na wiosnę 1920 r.
Taki sposób postępowania wobec społeczności kozackiej był jedną z przyczyn napływu dużej liczby Kozaków w szeregi wojsk „białogwardyjskich”. Część Kozaków służyła również w Armii Czerwonej ze świadomego wyboru bądź też zmobilizowana po zajęciu przez bolszewików stepów dońskich i Kubania. Obie grupy stanowiły potencjalne źródło rekrutacji do tworzonych na terenie Polski jednostek kozackich. Inicjatywę ich utworzenia podjął przybyły z Kaukazu esauł Wadim S. Jakowlew. W przedstawionym władzom polskim projekcie organizacji oddziałów konnych po stronie polskiej przewidywał on cztery sposoby wykorzystania tych jednostek:
a) zwiększenie siły bojowej oddziałów polskich poprzez udział w walkach frontowych,
b) oddziaływanie na żołnierzy kozackich Armii Czerwonej jako swoisty magnes skłaniający do dezercji na stronę polską,
c) działalność polityczno-agitacyjną skierowaną na wspólnego przeciwnika w celu destrukcji Armii Czerwonej,
d) wystąpienie po stronie polskiej dobrze wyszkolonych, bitnych oddziałów kawalerii.
Źródłem rekrutacji mieli być Kozacy z oddziałów gen. Bredowa, jeńcy bolszewiccy oraz dezerterzy przechodzący z Armii Czerwonej na stronę polską. 31 maja na polską stronę przeszła 3. Brygada Kozaków Dońskich, 20 czerwca 59. kozacki pułk orenburski, 20 lipca 1. kubański pułk kozacki, 18 sierpnia pułk im. Trockiego, a 9 września pułk kozaków uralskich. Łącznie Polskę wsparło zbrojnie ponad 6 tys. Kozaków.
W pierwszym rzędzie miały być utworzone trzy pułki kawalerii, po jednym dońskim, kubańskim i terskim, a także tzw. pułk wołczański, złożony z Kozaków i kolonistów rosyjskich, oraz dywizjon górsko-muzułmański (Górali kaukaskich). Polskie władze wojskowe zgodziły się na tworzenie jednostek kozackich w końcu czerwca, a ich organizację zatwierdziły 15 lipca 1920 r. Miały się one składać z dwóch brygad – dońskiej i kubańskiej, po dwa pułki kawalerii i dywizjon artylerii konnej każda24.
Możliwości rekrutacji do jednostek kozackich wzrastały z czasem trwania działań frontowych. Nawet przybycie na front osławionej 1. Armii Konnej Siemiona Budionnego nie spowodowało zmniejszenia stopnia dezercji czerwonoarmistów. 31 maja 1920 r. na stronę polską przeszła 3. Brygada Dońska z 14. DKaw. Konarmii. Jak zapisał w swoim diariuszu Kazimierz Świtalski:
– Kozacy poddają się chętnie. Chcą, by ich odsyłać do Wrangla. Przeszkodą w demoralizowaniu armii bolszewickiej przez dezercje na naszą stroną jest utrudnione wskutek zaciętego i bezwzględnego wyrzynania przez naszych żołnierzy jeńców, i to najbardziej na północy.
Nawet przybycie na front osławionej 1. Armii Konnej komandarma Siemiona Budionnego nie spowodowało zmniejszenia dezercji czerwonoarmistów. 31 maja 1920 r. na stronę polską przeszła 3. Brygada Dońska z 14. Dywizji Kawalerii Konarmii. Stała się ona podstawą formowania w Hrubieszowie Samodzielnej Brygady Kozaków Dońskich dowodzonej przez esauła Aleksandra Salnikowa. Od początku sierpnia 1920 r. walczyła ona w składzie polskiej 3. Armii gen. ppor. Zygmunta Zielińskiego, u boku oddziału gen. Bałachowicza i 6. Dywizji Ukraińskiej, licząc początkowo 30 oficerów i 424 szable oraz 7 karabinów maszynowych i 4 działa, by w krótkim czasie zwiększyć swą liczebność do 36 oficerów i 539 szabel. Brygada nie osiągnęła jeszcze wówczas pełnych stanów i składała się z 1. pkoz. (mjr Popow) i 1. baterii artylerii (mjr Goworuchin). W późniejszym okresie wcielono do brygady jeszcze 351 Kozaków z rosyjskiej 1. Armii gen. Peremykina.
Po sformowaniu, a właściwie zgromadzeniu żołnierzy brygada otrzymała status jednostki sprzymierzonej i jako taka miała zostać skierowana na front. W sztabie brygady opracowano wzór umundurowania, opierając się na dostarczanych przez stronę polską sortach mundurowych, z zachowaniem jednak tradycyjnych kozackich elementów i kolorystyki wojsk kubańskich – barw niebieskiej i czerwonej.
Na głowie żołnierze brygady nosili czapkę okrągłą miękką z niebieskim (granatowym) wierzchem i czerwonymi wypustkami oraz otokiem. Na otoku bączek z herbem nadanym przez carów rosyjskich, ale z carskim orłem już bez korony. Kurtka mundurowa z czterema kieszeniami i epoletami wzoru rosyjskiego dla oficerów i pagonami granatowymi z czerwoną obwódką dla podoficerów i szeregowych. Oznaki stopni podoficerskich z białej taśmy. Na lewym rękawie kurtki mundurowej i płaszcza niebieska tarcza, podobna do noszonych w „białych” armiach, z symboliką dońskiego kozactwa – jeleniem przebitym strzałą, skrzyżowanymi: kozacką spisą, buńczukiem i buławą oraz napisem cyrylicą DONCY. Tarcza była obramowana obszyciem z czerwonej nici, służącym jednocześnie do przymocowania jej do rękawa. Spodnie do konnej jazdy i wysokich butów, niebieskie lub granatowe z czerwonym szerokim lampasem. Uzbrojenie – karabinek kawaleryjski (oficerowie – pistolet lub rewolwer), szabla wzoru rosyjskiego typu szaszka oraz lanca (spisa) bez proporczyka. Rząd koński dostarczony przez stronę polską – tu ciekawostką mogło być 350 siodeł typu meksykańskiego z amerykańskiej pomocy wojskowej.
Kolorowe tablice mundurów sporządził podesauł Petrikaw. Niewątpliwie mundur Kozaków Dońskich inspirowany był umundurowaniem rosyjskich „białych” armii. Widoczna symbolika i jednolitość miała go także odróżniać od „kolorowych” Kozaków z Armii Czerwonej.
Po wycofaniu z frontu Brygadę Dońską połączono z Brygadą Kubańską esauła Jakowlewa w swodną (czyli mieszaną) Dywizję Kozacką w składzie dwóch pułków dońskich i jednego kubańskiego oraz dywizjonu artylerii. Dywizja przyłączyła się do armii Ukraińskiej Republiki Ludowej i u jej boku wzięła udział w pochodzie na Bracław. W jego trakcie 15 listopada 1920 r. zginął dowódca 2. Pułku Kozaków Dońskich płk Saulewicz. W wyniku klęski armii ukraińskiej jej resztki wycofały się na terytorium Polski, a wraz z nimi 3 tys. Kozaków. Zostali oni umieszczeni w obozach internowania.
Drugą brygadę kozacką tworzono w Kaliszu pod dowództwem esauła Jakowlewa. Wyruszyła ona na front w połowie sierpnia 1920 r. Walczyła w składzie 6. Armii na południowym odcinku frontu, do czasu odesłania jej przez dowództwo armii na tyły z powodu braku koni, uzbrojenia i wyekwipowania. Według opinii polskiego dowództwa – nie nadawała się do akcji na froncie, a przywrócenie jej wartości bojowej wymagało uzupełnienia wszystkich braków.
Po wycofaniu na tyły i uzupełnieniu braków brygada Jakowlewa została połączona z brygadą Salnikowa w dywizję kawalerii w składzie trzech pułków kozackich i dywizjonu artylerii. Na jej czele stanął esauł Jakowlew, który wbrew stanowisku strony polskiej nie podporządkował się Komitetowi Rosyjskiemu, ale zadeklarował chęć przyłączenia się do armii Ukraińskiej Republiki Ludowej i u jej boku wziął udział w pochodzie na Bracław. W wyniku niepowodzenia tej operacji jednostka kozacka wraz z oddziałami rosyjskimi i ukraińskimi wycofała się do Polski. 21 listopada 1920 r. granicę przekroczyło ok. 3 tys. Kozaków.
Jednostki wojsk kozackich znajdowały się także w składzie oddziałów rosyjskich, ukraińskich i białoruskich. W oddziałach rosyjskich były pułki kozaków dońskich, orenburskich, syberyjskich. Kozackie pułki kawalerii, wchodzące uprzednio w skład Armii Ochotniczej, walczyły również po stronie ukraińskich wojsk sprzymierzonych. 42. pułk Kozaków Dońskich i 2. łabiński pułk Kozaków tworzyły tam mieszaną brygadę kawalerii dowodzoną przez gen. Nikołaja W. Skljarowa. Natomiast w skład oddziałów Bałachowicza weszło 428 kozaków orenburskich.
Jarosław Gdański, 13.06.15 r.
