Fot. Wikipedia
4 listopada 1846 roku we wsi Stepaszki na Podolu (obecnie na terenie rejonu hajsyńskiego w obwodzie winnickim na Ukrainie) urodził się jeden z najbardziej znanych badaczy dziejów wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej, powieściopisarz, publicysta, powstaniec styczniowy Franciszek Rawita-Gawroński.
Pochodził z polskiej rodziny szlacheckiej. Edukację rozpoczął w szkole w Winnicy, od 1855 uczył się w II Gimnazjum w Kijowie.
Podczas powstania styczniowego, w czerwcu 1863 został aresztowany i uwięziony w kijowskiej cytadeli. Po pobytach w różnych więzieniach, w grudniu 1864 został zwolniony.
Postanowił wyjechać na zachód, nie uzyskując od władz paszportu zrobił to nielegalnie w czerwcu 1866 i przybył do Lwowa. Tutaj początkowo opiekę znalazł ze strony niezlikwidowanych polskich organizacji powstańczych. Do 1867 pracował w majątku hrabiego Dzieduszyckiego w Niesłuchowie i zapisał się na studia w Szkole Rolniczej w Dublanach. Wówczas ujawniły się jego zdolności literackie, co znalazło wyraz w utworze poetyckim opublikowanym na łamach lwowskiego Dziennika Literackiego.
Studia zakończył w 1871 i powrócił do Kijowa. W 1872 na polecenie wuja Feliksa Szostakowskiego został skierowany na praktykę rolniczą do majątku hrabiego Władysława Branickiego, którą odbywał do 1873. W latach 1873-1874 współpracował z warszawskim Tygodnikiem Rolniczym, oraz z Gazetą Rolniczą. W latach 1876-1878 odbył podróż po Europie, po której powrócił na Ukrainę i zajął się zagadnieniami uprawy buraka cukrowego.
W 1881 roku kontaktował się z Elizą Orzeszkową śląc jej swój zbiór literacki i prosząc o opinie na jego temat.
Pod koniec 1882 wyruszył w drugą podróż po Europie. Przebywał w Wiedniu, Monachium, Zurychu, a następnie zatrzymał się na dłużej w Genewie. Miasto to było wówczas ważnym ośrodkiem emigracji polskiej, Rawita-Gawroński zetknął się tutaj m.in. z: Zygmuntem Miłkowskim, Zygmuntem Balickim, Stanisławem Mendelsonem, Kazimierzem Dłuskim, Witoldem Piekarskim, Ludwikiem Straszewiczem, Erazmem Kobylańskim, Stanisławem Waryńskim (bratem Ludwika Waryńskiego), Bolesławem Limanowskim, czy Ignacym Radlińskim.
Kolejnym przystankiem przed powrotem na ziemie ojczyste stał się Paryż, Genua, Mediolan i Wenecja. Do Kijowa powrócił w 1884, nawiązał tutaj kontakt z fotografem i poetą Włodzimierzem Wysockim i etnografem Czesławem Neymanem.
W czerwcu 1884 powtórnie wyjechał do Szwajcarii, gdzie poznał swoją przyszłą żonę Antoninę, zaręczył się i wziął ślub (jednym ze świadków był Bolesław Limanowski). Po ślubie Gawrońscy wyjechali do Lwowa z zamiarem stałego zamieszkania. Franciszek publikował wówczas w Gazecie Narodowej, której ówczesnym redaktorem był Jan Dobrzański, w Prawdzie (redaktor Aleksander Świętochowski) i w Przeglądzie Tygodniowym (redaktor Adam Wiślicki).
W latach 1886-1892 Gawrońscy mieszkali w Warszawie. Franciszek poznał tutaj wybitnych przedstawicieli świata polskiej literatury i publicystyki: Bolesława Prusa, Elizę Orzeszkową, Adolfa Dygasińskiego, Marię Konopnicką, Jana Ludwika Popławskiego, Henryka Sienkiewicza i Stefana Żeromskiego. Zaprzyjaźnił się także ze znanymi ludźmi pochodzącymi z polskim ziem kresowych: etnografem i językoznawcą Janem Aleksandrem Karłowiczem, poetą i pisarzem Kazimierzem Glińskim, nauczycielem i poetą Janem Nitowskim, literatem i bibliografem Aleksandrem Bolesławem Brzostowskim, malarzem Ludomirem Szpadkowskim, adwokatem Antonim Pileckim, poetą i adwokatem Kazimierzem Julianem Jasińskim, rysownikiem i ilustratorem Michałem Elwiro Andriollim, powstańcem styczniowym i pamiętnikarzem Augustem Iwańskim, slawistą i orientalistą Janem Grzegorzewskim.
W 1892 Gawrońscy zamieszkali ponownie we Lwowie. W ich posiadłości powstał salonik literacko-naukowy, w którym Gawrońscy podejmowali takich znanych gości jak m.in.: Antoniego Małeckiego, Romana Pilata, Adama Krechowieckiego, Ludwika Finkla, Kazimierza Twardowskiego, Rudolfa Zubera, Zygmunta Wasilewskiego, Piotra Chmielowskiego, Jana Kasprowicza, Władysława Bełzę, Stanisława Kazimierza Ostrowskiego, Władysława Studnickiego, Szymona Askenazego, Jana Ludwika Popławskiego, Józefa Hłasko, Jana Gnatowskiego.
W 1893 Franciszek Rawita-Gawroński był inicjatorem powołania Związku Naukowo-Literackiego we Lwowie, został jego wiceprezesem, a prezesurę oddał Stanisławowi Kłobukowskiemu. W okresie funkcjonowania Związku Gawroński wycofał się ze zrzeszenia argumentując to słowami, że decydująca rolę zaczęły w nim odgrywać „pierwiastki zbyt niekiedy radykalne”.
W 1894 Rawita-Gawroński zakupił ziemię w Brzuchowicach pod Lwowem i wybudował tam małą willę, kilka miesięcy potem (po przeprowadzce do Przemyśla, czteroletniej – do 1898) ten skromny majątek został przez właściciela sprzedany, a za uzyskane pieniądze Franciszek zakupił gospodarstwo we wsi Tarnawa pod Dobromilem.
W 1911 Franciszek zakupił dwie kamienicę we Lwowie: przy ulicy Kochanowskiego 81 i ul. 29 Listopada 15 w której zamieszkała rodzina. W 1913 Gawrońscy przeprowadzili się do Krakowa, a w latach 1914-1917 mieszkali w Zakopanem. Kolejnym przystankiem dla rodziny Gawrońskich stała się Wisła; Franciszek zainwestował tutaj w kilka willi kapitał uzyskany ze sprzedaży kamienic we Lwowie.
Był współorganizatorem Towarzystwa Ludoznawczego założonego we Lwowie i działaczem m.in. tajnej Ligi Narodowej. Od 1900 był członkiem korespondentem Towarzystwa Muzeum Polskiego w Rapperswilu (dwa lata później wszedł w skład Rady Muzeum), a latach 1901-1907 był wiceprezesem Towarzystwa Dziennikarzy Polskich. W 1909 roku został wybrany na prezesa Związku Dziennikarzy Polskich (związek obejmował obszar wszystkich trzech zaborów). Rawita był także członkiem Towarzystwa Miłośników Przeszłości Lwowa.
Ostatnie lata życia (1920-1930) spędził w Józefowie koło Warszawy, gdzie zmarł 16 kwietnia i został pochowany na miejscowym cmentarzu.
Przed śmiercią (w sierpniu 1926) przekazał Muzeum Narodowemu zbiór swoich książek i rękopisów.
Franciszek Rawita-Gawroński jest autorem wielu powieści, prac historycznych (głównie o tematyce kresowej) oraz licznych biografii. Szczególne miejsce poświęcił dla dziejów ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, zwłaszcza Kozaczyźnie i Rusi.
Tom I monografii Rawity-Gawrońskiego o Chmielnickim został odznaczony nagrodą krakowskiej Akademii Umiejętności.
Słowo Polskie za: Wikipedia, 18 lutego 2020 r.
