Po 1793 roku Winnica znalazła się w zaborze rosyjskim. Z roli miasta wojewódzkiego została zdegradowana do siedziby ujezdu winnickiego guberni podolskiej.
Lecz nawet w czasach zaboru rosyjskiego w mieście istniało Winnickie Gimnazjum Państwowe, w którym aż do upadku powstania listopadowego większość kadry stanowili polscy profesorowie, a wykłady odbywały się głównie w języku polskim.
Dzięki uprzejmości pana Anatola Kerżnera uzyskaliśmy dostęp do „Programmy całorocznych popisów publicznych w Gimnazyum Podolskim w Winnicy, w Sali bibliotecznej odprawiających się mających” w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Lublinie, datowanej 1821 rokiem. W tej lekturze możemy zobaczyć z jaką ostrożnością Polacy organizowali proces nauczania by nie narazić się rosyjskim władzom oraz jak ważną w edukacji było krzewienie wiary chrześcijańskiej.
Opis planów organizacji wydarzeń w dniu 30 czerwca 1821 roku – zakończenia roku szkolnego w gimnazjum:
Nabożeństwo Gimnazjalne odprawi się w Kościele OO. Dominikanów 30 czerwca o godzinie 8 z rana za danym znakiem we dzwonek szkolny o godzinie 9. uczniowie klas wszystkich zejdą się do sali bibliotecznej Gimnazjum i na miejscach przeznaczonych na Nauczycieli czekać będą.
Uroczystość Cenzury Publicznej zacznie się od mowy w języku łacińskim:
De historicorum Fatinorum aureoe cetatis vita et scriptis, eorumq ingenio et charactere quo alius ab alio distingui potest.
Mieć ią będzie JP. Narcyz Kaleński uczeń klasy VI wraz z pożegnaniem Nauczycieli w swoim i współuczniów drugich imieniem do Uniwersytetu odchodzących.
Po skończonej mowie Dyrektor w krótkich wyrazach przełoży Uczniom wychodzącym ze szkół, ważność zachowywania obowiązków Religii S. postępowania w cnotach towarzyskich, a szczególnie a by byli przywiązani i wierni N. MONARSZE posłuszni władzom krajowym i gorliwi o pomnożenie dobra Publicznego. Po skończonej przemowie rozda X. Dyrektor Uczniom wychodzącym Patenta a wszystkim świadectwa całorocznej pilności i postępku w naukach. Otworzona potem zostanie księga złota, w której X. Dyrektor wraz ze Zgromadzeniem szkolnym ku wiecznej pamiątce, imiona tych uczniów zapisze, którzy w całym ciągu edukacji swojej na publiczne zasługiwali pochwały, a w ostatnim roku jednomyślnością całego Zgromadzenia JJ. PP. Nauczycieli, za godnych tego najwyższego zaszczytu uznani byli.
Przeczytany będzie dekret Zgromadzenia szkolnego na sesji obrad. Wymienieni uczniowie, którzy w ciągu całego roku na cenzurach kwartałowych, i w czasie generalnej wizyty za dokładne prowadzenie się, pilność w naukach, pobożność, i dobre obyczaje pochwaleni byli. Przeczytane zostaną imiona uczniów w tym roku, pierwszą, drugą lub trzecią kreskę od JJ. PP. Nauczycieli do przyszłego zapisu w księdze złotej otrzymali.
Każdy uczeń ze szkół do domu Rodzicielskiego lub opiekunów przybywszy, obowiązany jest pokazać świadectwa swoje szkolne i prosić o podpis do szkół z temże świadectwem powracać. Którzy tego nie dopełnią, ci, na mocy Rezolucji przyjęci do szkół nie będą.
Po rozdaniu świadectw młodzież szkolna porządkiem Klas pod przewodnictwem JJ. PP. Nauczycieli do Kościoła pójdzie, gdzie X. Dyrektór Gymnazjum zaintonuje hymn Te Deum laudamus i złoży Najwyższemu Bogu wraz z młodzieżą gorące modły za Najjaśniejszego Monarchę naszego i całą Jego Najjaśniejszą Familię. Po czym szkoły aż do 1 Września r. b. zamknięte zostaną.
Przy podaniu tegorocznych uroczystości szkolnych do publicznegо wiadomości przez gazety dołączone będą imiona uczniów odznaczających się pięknymi obyczajami, przykładnym prowadzeniem się – pobożnością i celującym w naukach postępkiem.
Działo się w Winnicy Dnia 1 Czerwca 1821 Roku.
Dyrektor Gimnazjum i szkół Podolskich- Kanonik, Katedralny Kamieniecki.
Ks. Michał Maciejowski.
Słowo Polskie, 8 października 2019 r.
