W 1785 r. wielki hetman koronny, generał-porucznik wojsk koronnych, poseł na sejm Wincenty Potocki założył w Niemirowie, na mocy postanowień Komisji Edukacji Narodowej, prywatną szkołę dla „młodzeżyi szlacheckiej”. Na początku kształciła ona 20 uczniów, po dziesięciu latach zaś ponad 200 uczniów i 12 wykładowców. Warto zauważyć, że w pierwszej klasie wiek uczniów wahał się w granicach od sześciu do dwudziestu lat, natomiast w piątej klasie byli uczniowie nawet w wieku trzydziestu trzech lat [1, s. 54]
W maju 1787 r. W. Potocki uroczyście pod strzały armat przyjmuje Stanisława Augusta Poniatowskiego. Chętnie przedstawia królowi przedstawicieli „młodzieży szlacheckiej” – uczniów prywatnej szkoły, którzy, ubrani w mundury odświętne, zasalutowali królowi bronią. Takie uroczyste przyjęcie spodobało się Królowi Stanisławowi Augustowi i on odwiedził szkołę, rozmawiał z uczniami i pytał ich oraz był zadowolony z ich wiedzy w dziedzinie matematyki. Po tym król podziękował Potockiemu i komisarzowi Lubereckiemu za to, że Niemirów stał się prawdziwym centrum oporu na wschodzie Rzeczypospolitej [2, s. 147]
Po drugim i trzecim podziale Polski Rzeczpospolita Polska jako samodzielne państwo znika z mapy Europy. Znika również Gimnazjum Niemirowskie. Ale w rzeczywistości gimnazjum działało, lecz w innym pomieszczeniu.
Z przyłączeniem Prawobrzeżnej Ukrainy do Imperium Rosyjskiego wektor rozwoju duchowego i edukacyjnego skierowano w stronę Rosji. W kraju realizowano dwa samodzielne kierunki, które, mimo różnych celów końcowych, niszczyły wszystko ukraińskie. Jeden z nich był związany z aktywizacją polskiego elementu w kierunku kolonizacji Ukraińców poprzez wzmocnienie wpływu kościoła rzymskokatolickiego i tworzenie oraz działalność całej sieci polskich szkół.
W podolskiej guberni działały 4 szkoły publiczne. Największa z nich była Barska, prawie dwa razy mniejsza – Winnicka oraz dwie nie duże – Kamieniecka i Niemirowska. Oczywiście, nie mogły objąć nauką wszystkich dzieci w wieku szkolnym. Gdyż uczęszczały do nich przeważnie uczniowie ze szlachty. Proces edukacyjny zapewniało 51 nauczycieli. Działalność wszystkich czterech szkół koordynował dyrektor. Funkcjonowały szkoły generalnie w ciasnych pomieszczeniach. Niemirowska szkoła posiadała cywilny gmach – budynek hrabiego W. Potockiego [3, ark. 23]
Zofia Potocka otworzyła w roku 1815 czteroklasową Hajsynsko-Bracławską szkołę powiatową. Pierwszym jej kuratorem został Teodor Skimbirowicz; tutaj w 1820 r. uczyło się 365 uczniów. W 1828 r. zaś w szkole otwarto siedem klas [4, ark. 28]
Równie znaczny wkład w rozwój edukacji wniosło duchowieństwo katolickie. Do 1773 r. sieć szkół duchownych na Podolu była przeważnie kontrolowana przez jezuitów, po likwidacji zaś ich towarzystwa – generalnie przez bazylianów.
Ponadto przy kościołach powstawały szkoły parafialne, które były początkowym ogniwem edukacji. W języku polskim dzieci uczyły się czytać, pisać, pierwszych działań arytmetyki.
A zatem, Polacy własnym kosztem wybudowali dużo szkół w celu zwiększenia liczby wykształconych ludzi na Podolu.
Jarosław Demczenko, tłumaczenie Irena Rudnicka, 24.02.17 r.
Literatura i źródła
1. Winnicczyzna przeszłość i teraźniejszość. Badania krajoznawcze. – Winnica 2005;
2. Rybałka I. K. Historia Ukraińskiej RRS Okres doradziecki. – K.: Wyższa szkoła, 1976 – s. 324;
3. Kamieniec-Podolskie miejskie archiwum państwowe (KPMAP) – F.227. – Op. 1 – Spr. 1315;
4. KPMAP – F.228. – Op. 1 – Spr. 1315.
