Ponad 500 lat temu, 8 września 1514 roku wojska polsko-litewskie zdobyli zwycięstwo nad wojskami moskiewskimi. Był to pierwszy sukces od czasu najazdu Mogołów na Rzeczpospolite, kiedy to udało się ich dalszą inwazję do Europy. Kilkaset lat później pod Orszą została zatrzymana ekspansja na Zachód innego tajemniczego księstwa w Europie.
Chodzi, oczywiście, o księstwo moskiewskie. Jako jeden z ułusów Złotej Hordy, ziemi moskiewskie coraz aktywniej prowadzili agresywną politykę, pretendując na kontynuację planów niemal samego Czyngischana.
Wojna ta, prowadzona przez połączone siły polsko-litewskie oraz ruskie, de-facto, trwa do dzisiaj. Rozpoczęła się z podbicia sąsiedzkich słowiańskich miast-republik i trwała aż do XXI wieku. Kiedy to czołgi z armatami znowu podeszły do wschodniej granicy ziem Ukrainy, kultura którego wywiodła się również z Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Historiografia nie może pochwalić się bogactwem źródeł pisemnych z tego okresu, które mogliby scharakteryzować początki księstwa moskiewskiego. Dla tego ten temat jest bardzo kontrowersyjny i owiany różnymi koncepcjami, a nawet plotkami. Mówi się o dziejach Moskwy, która utożsamia się z kulturą wschodnich Słowian i późniejszą kulturą rosyjską. Jednak są wzmianki, które przedstawią to państwo w innym świetle. Dla początku należy chronologicznie podać podbicia przez księstwo moskiewskie ziem swoich sąsiadów, żeby zrozumieć jego geograficzny obszar działań.
Po podbiciu przez Mongołów Rusi Kijowskiej, księstwa wokół dzisiejszej Moskwy na około 250 lat trafiły w zależność od Wielkiego Chana Złotej Hordy. Każdy moskiewski kniaź musiał uzyskać ze stolicy Mongołów jarłyk, czyli pozwolenie na rządzenie. Mniej więcej samodzielna polityka Moskwy rozpoczyna się po upadku Konstantynopola w 1453 roku. W 1462 roku księciem Moskiewskim staje Iwan III Groznyj. To on wziął za żonę Zoję Paleolog, godło Imperium Bizantyjskiego, dwugłowego orła, które stało się godłem księstwa moskiewskiego. Mimo faktu, że dynastia moskiewska w źródłach oficjalnych wywodzi się z Rurykowiczów, to od XIV wieku śmiało można także stwierdzić, że księża moskiewscy to są wnukowie Czyngischana.
Matka Iwana I Kality była córką Feodory Sartakowny, córki Sartak Chana. Chan Sartak zmarł w 1256 roku jest znany w źródłach zachodnich, jako wnuk Czyngischana, który przyjął Chrzest. Po zawarciu ślubu jego wnuczki z Iwanem Kalitą, dynastia Rurykowiczów oraz wielu rodzin szlachty rosyjskiej bezpośrednio należeli do rodu wielkiego przywódcy Mogołów. Moskwa w tym czasie była jednym z administracyjnych jednostek imperium sięgające Pacyfiku. W chińskich źródłach, a mianowicie w kronice z XIII wieku pt. „Juań-Czao-Go-Szi-Gao” pozostała wiadomość, że „wielki przodek dynastii Juańskiej (dynastii Czyngischana), wyznaczając ułus dla swego starszego syna Czyż-Czi, oddał mu cztery miasta: Moskwę, Kipczak, Chaństwo Chozarskie i Kan-Li”. Więzi z Moskwą były na tyle silne, że w 1330 roku w Pekinie, stolicy imperium mongolskiego, przebywał moskiewski pułk ochrony Wielkiego Chana. Ostatni moskiewski car z dynastii Czyngischana Wasyl IV Szujski zmarł w Warszawie w więzieniu w 1612 roku.
W czasach Iwana III Groznego w Moskwie powstaje koncepcja III Rzymu. Już na początkach sprawowania władzy, w 1448 roku Moskwa zrezygnowała z tradycji mianowania metropolity na Ruś przez Patriarchę Konstantynopolskiego. Właśnie ten kniaź, jako pierwszy zaprowadził schylę i zerwanie więzi z Konstantynopolem.
Przez kilka lat Moskwa zbiera siły i rozpoczyna wojnę ze wszystkimi swoimi sąsiadami. W okresie 1470-1480 na czele wojsk moskiewskich jemu udało się pokonać wszystkie okrężne księstwa. W tym, zostały zdobyty i zniszczone takie miasta, jak Nowgorod, Twier, Pskow. W 1482 roku moskiewski kniaź wysław bardzo bogate dary na Krym z prośbą zorganizować pochód na Wielkie Księstwo Litewskie. Plan został realizowany, wskutek czego zdobyto i spalono przez Tatarów Kijów oraz zrabowano centralna część Ukrainy. Dziesięć lat później, w 1492 roku za rządów Aleksandra Jagiellończyka rozpoczęła się wojna z Litwą.
Koalicja przeciwko unii polsko-litewskiej oraz przyłączenie do Moskwy wszystkich ziem Rusi Kijowskiej były najważniejszymi planami jego życia.
Powoli zbliżał się 1514 rok. Na ten czas w Moskwie rządził Wasyl III Iwanowicz. Jak i jego ojciec, na głowie nosił turban, a w boku krzywą szablę. Jednym ze współuczestników bitwy pod Orszą był Zygmunt Herberstein, austriacki baron i dyplomata. Ważnym dorobkiem jego życia jest praca „Rerum moscoviticarum commentarii” w której on opisał krótko główne wydarzenia historyczne na Rusi do momentu panowania Wasyla III. Opisuje on wydarzenia bitwy pod Orszą w 1514 roku. Praca została wiele razy przedrukowana i przetłumaczona na liczne europejskie języki. Po raz pierwszy ukazała się w 1449 roku w języku łacińskim. W 1476 roku w języku niemieckim ukazała się praca włoskiego historyka Paolo Giovio pt. „Die Moscovitische Chronica”. Wraz z rosyjskim dyplomatą Dmitrijem Gerasymowym Giovio ułożył zbiór prac o Rosji do których weszła także i niemieckojęzyczna wersja „Rerum moscoviticarum commentarii”. W tym wydaniu autor umieszcza obraz, na którym książe moskiewski Wasyla III ma na głowie muzułmański turban. Obraz przedstawia przyjęcia moskiewskim carem poselstwa austriackiego. W tym okresie historycznym już należy używać określenia car, nie kniaź, czy książe. Ponieważ tu ż przed bitwą pod Orszą Maksymilian I Habsburg, cesarz rzymski, w liście do kniazia moskiewskiego po raz pierwszy zwraca się do niego per „car”. Jego następca i syn Iwan IV Groźny wymienia się już w historiografii rosyjskiej jako pierwszy car Rusi.
Do dziś ten motyw jest bardzo kontrowersyjny wśród badaczy, poza jak niesie świadectwo o Moskwie jako państwie chrześcijańskim, w kulturze które mocno utkwiło muzułmaństwo. Nadpisy w języku arabskim sławiące Allacha do dziś można obserwować na szablach i hełmach moskiewskich władców. O licznych hordach tatarskich i innych narodów turańskich na służbie w kniaziów moskiewskich już i nie wspominamy. Właśnie to oni stanowili większość armii moskiewskiej pod Orszą.
Tajemnica obecności tatarów w Moskwie, turbany i napisy w języku arabskim można wytłumaczyć tym, że jeszcze na początku rządów Piotra I Moskwa płaciła Tatarom Krymskim daninę. Oczywiście, że sprzeczne było to z oficjalną wersją moskiewską, która głosiła, że pod koniec XV wieku Moskwie udało się zrzucić niewolę mongolsko-tatarską. Dzisiaj są opracowania historyczne, które zaprzeczają ten fakt. Okres podboju różnorodnych księstw, sąsiadujących z Wielkim Księstwem Litewskim oraz wojna z Litwą przypada na okres zawarcia sojuszu z Mengli I Girejem, potomkiem Czyngischana w dziesiętnym pokoleniu, chanem Chanatu Krymskiego. Iwan III Grozny car moskiewski w 1473 roku jako lennik chana Złotej Hordy zdradził chana w Saraju (stolica Złotej Hordy) i złożył przysięgę na wierną służbę Chanatu Krymskiemu. Wspólnie Moskwa i Tatarzy Krymscy krok za krokiem zaczęli odbijać księstwo za księstwem. W 1502 roku Mengli Girej zdobywa kontrolę nad Sarajem i mianuje siebie kaganem, jako przywódca wszystkich plemion pochodzenia turańskiego na obszarach nieistniejącej już Złotej Hordy.
Do dzisiaj zachował się mapa z 1754 roku, znana jako „I-e Carte de l’Asie”. Tereny byłego ZSRS na niej są poznaczone jako „Grande Tartarie” (Wielka Tataria). Nie jest to przypadek. Pod wyglądem najpierw księstwa moskiewskiego, a później imperium rosyjskiego nadal funkcjonował imperium Czyngizydów.
Czas od czasu carowie moskiewscy zrywali przysięgę wasalną daną Chanatu Krymskiemu. Chodziło o to, że car moskiewski jako potomek Czyngischana miał wszelkie prawa pretendować na przywództwo wśród narodów tatarsko-mongolskich. W 1572 roku, po zawarciu sojuszu z Rzeczpospolitą, Dewlet I Girej spalił Moskwę. Trzy lata potem, obawiając się ponownej nawały armii z Krymu, bojarzy moskiewscy przekonali Iwana IV Groźnego dobrowolnie oddać tytuł cara innemu potomkowie Czyngischana chanu Sain Bułatu. Po ochrzczeniu się został nazwany Symeonem Bekbułatowiczem, Wielkim Kniaziem Rusi. Pozostał on nim do śmierci Iwana Groźnego.
Pod Orszą w 1514 roku Polacy z Litwinami kolejny raz zahamowali ekspansję chanów z dynastii Czyngizydów na Europę. Chociaż, armia nieprzyjacielska nie była tak liczna jak prowadzona w 1242 roku przez synów Czyngischana horda, jednak rozgłos tego wydarzenia w Europie daje podstawy twierdzić, że zwycięstwo było ogromne. Wojsko moskiewskie liczyło wówczas około 80 tys. żołnierzy. Hetmana wielkiego litewskiego ks. Konstanty Ostrogski współuczestnicy nazwali Scypionem Ruskim. Pamięć o bitwie pod Orszą 500 lat żyje w zbiorowej świadomości Polaków, Litwinów, Ukraińców i Białorusinów. Wytarta została oczywiście z historiografii rosyjskiej. Dzisiaj, w czasie dostępu do źródeł informacji nie jest lekko ukryć prawdę historyczną.
Powoli ona powraca do opracowań historycznych i materiałów publicystycznych. Również odżywa pamięć pro wielkie zwycięstwo naszych przodków i pod Orszą dokonane 500 lat temu.
Jan Matkowski, 08.09.16 r.
