Dzisiaj Jahorłyk to mała wieś w Naddniestrzu. A przed rozbiorami tutaj mieściło się miasteczko na najbardziej wysuniętym skrawku ziemi I Rzeczpospolitej Polskiej.
O roli dawnego Jahorłyka można przeczytać w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i krajów słowiańskich oraz innych źródłach:
Jahorłyk – w województwie braclawskim, przy ujściu rzeki Jahorlik do Dniestru. Jest to najpoludniowszy punkt dawnej Polski. Miasto było niegdyś obwarowane z zamkiem obronnym, bo, że wzdłuż samej granicy z Tatarami i Turkami, było ustawicznie wystawione na napaści.
Dziś mało pozostało śladów tych warowni. Tylko pomnik historyczny wspomnieć trzeba opodał od miasta wielki słup trójgraniasty z ciosowego kamienia, wzniesiony za Augusla II. Oznaczał on granicę między Rzeczpospolitą a państwem tureckim, jak ją traktat karlowicki roku 1699 zakreślił. Główniejsze punkty traktatu tego wyryte są na słupie, ale dziś już bardzo nieczytelne…
Jahorłyk – małe miasteczko, pow. bałcki, w samym końcu klina, jaki tworzy gubernia podolska miedzy gubernią besarabską i chersońską.
Parafia katolicka do Rybnicy, od Bałty odległe o wiorst 83; mieszk. 350, dom. 83, szkoła wiejska, dom modlitwy żydowski, gorzelnia, targów 26, sklepów 9.
Jahorłyk pierwotnie zwał sie Orlik, Koniecpol (?), po tatarsku Kajnard. Miasteczko miało niegdyś okopy i zameczek drewniany, obronny, zniszczony przez Kozaków niżowców w 1583 roku.
Ponieważ leżał on na samym końcu Polski, zjeżdżali sie tu zwykle sędziowie dla sadów pogranicznych, godzenia krzywd miedzy Polską i Turcyą, ze wzajemnyoh najazdów pochodzących; juryzdykcja takowa odbywała sie jeszcze za Stanisława Augusta.
Karłowickim traktatem w 1699 r. brzegiem Jahorłyku określona była granica Polski i Turcji, i tu przy ujściu Jahorłyka do Dniestru, na 10 sążni od brzegu, postawiony był słup graniczny murowany, wysoki, z 2 stron miał wmurowaną tablice, z napisem już dawno nieczytelnym, na jednej stronie od rz. Jahorłyku można było jeszcze w 1841 r. wyczytać „granica Polski”, od strony zaś Dniestru „anno 1703, granica, koniec Polski”, reszta nieczytelna.
Według zaś podań miało byó napisano: „smotry Lasze, póki wasze”. Pomnik ten, choć znacznie uszkodzony, przetrwał do dziś. Niedaleko od niego, na polach jahorłyckioh, są nasypy ziemne, rodzaj baterii, niewiadomo z jakich czasów. Góry jahorłyckie ciągną się nad Dniestrem, na mil 7.
Według Murzyńskiego w niektórych miejscach pokazują się ziemne tłustości i węgiel kamienny.
Jahorłyk należał do Zamojskich, do włości kraśniańskiej, która zaczynała sie pod Winnicą, a kończyła sie na Jahorłyku, takim sposobem obejmowała całe 3 powiaty: jampolski, olhopolski i bałcki.
Barbara Joanna Zamojska wniosła go w dom Koniecpolskich, od których przeszedł do Lubomirskich; w ich posiadania Jahorłyk tworzył oddzielny klucz, składający sie z miasteczka i 27 wsi.
Przy podziale majątku ks. Stanisława Lubomirskiego w 1776 r. dochód z m. Jahorłyka przynosił tylko 270 zł., a z całego klucza 28800 zł. Następnie przeszedł wo władanie Grabowskich, dziś należy do Ludwika Sikarda.
Jahorłyk to także mała rzeczka w pow. bałckim, oddzielająca gub. podolską od chersońskiej. Dawna granica Polski od Turcji. Bierze początek około wsi: Honoraty i Borazcze; kierunek jej południowy do wsi Kosy posiada bardzo mało wody, od wsi Flory tworzy już stawy, których w całym ciągu jest 18 i tyleż młynów.
Woda cuchnąca, słonawa, pełna gadów; latem czasami wysycha. Przy ujściu do Dniestru szerokości ma do 2 sążni; na wiosnę szeroko rozlewa. Płynie obok wsi: Lubomirki, Głęboczka, Koss, Flory, M. Okien, Toskotunga i poniżej M. Jahorłyka wpada do Dniestru.
Pokłady skał w nadbrzeżach są te same co i nad Dniestrem, ale postępując w górę około wsi Kosy, skały kryją się głęboko. Jahorłyk przyjmuje z prawej strony rzeczkę Trościanieć pod wsią Dojban, zaczynającą się na polach wsi Kulnej. Do niej zaś wpada strumień Mokra z prawej i Czarna z lewej strony.
Był dawniej projekt połączenia rz. Jahorłyku z Kodymą, to jest Dniestru z Bohem, ale na przeszkodzie stały dość znaczne wzgórza i niespławność Bohu.
Dzisiaj Jahorłyk znajduje się na terenie Mołdowy, w Naddniestrzu w rejonie Dubossarskim. We wsi mieszka obecnie do 10 osób.
Słowo Polskie: za Mała Encyklopedia, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Krajów słowiańskich, 26 grudnia 2019 r.
