Początki organizacji Kościoła rzymskokatolickiego, z którym nierozerwalnie utożsamiała się ludność polska na tych ziemiach, sięgają XIV wieku, kiedy to wspierani przez książąt Korjatowiczów zakonnicy św. Franciszka, a później św. Dominika założyli swe misje. Jak donoszą podania historyczne, św. Jacek Odrowąż miał osobiście założyć pierwsze placówki katolickie na Podolu. Według domysłów historyków Kościół na Podolu był hierarchicznie podporządkowany biskupom krakowskim. Samodzielne biskupstwo na tych ziemiach powstało prawdopodobnie między rokiem 1379 a 1384.
Było to wówczas jedyne biskupstwo na terenach Rusi o przeważającej ludności prawosławnej, gdzie jednak nie było hierarchii Kościoła wschodniego. Diecezja kamieniecka od początku była podporządkowana metropolii halickiej, a następnie lwowskiej. Pierwszym tutejszym biskupem tytularnym był niejaki Wilhelm h. Ostoja (†1375). Rezydował zaś w Kamieńcu bp Aleksander (1384–1410). Biskupi kamienieccy posiadali miasto Szarogród, jednak na skutek zamiany dokonanej z kanclerzem Janem Zamoyskim, w roku 1583 wymienili go na Pragę pod Warszawą. Odtąd Praga Warszawska, aż do 1794 r., należała do hierarchów Kamieńca Podolskiego. Przez 26 lat okupacji tureckiej tutejsi biskupi rezydowali we Lwowie.
Symbolem pełnienia przez ziemię podolską roli przedmurza chrześcijaństwa jest prastara katedra kamieniecka z minaretem – pamiątką władania tureckiego – zwieńczonym zwycięskim posągiem Najświętszej Maryi Panny. Pierwotny, drewniany kościół został zbudowany w 1375 r. Natomiast murowana, do dziś zachowana świątynia, jest najdalej wysuniętym na wschód wzorcem architektury gotyckiej.
Najwięcej ludności rzymskokatolickiej mieszkało w powiatach kamieniecko-podolskim – 13,3%, winnickim – 10%, latyczowskim – 12,5%, proskurowskim – 22,7%, uszyckim – 12,1%. Tutaj też najzaciętszą walkę z Kościołem katolickim stoczyła zaborcza władza ateistyczna. Jednak tożsamość miejscowej ludności polskiej nierozerwalnie była zrośnięta ze świadomością przynależności do wyznania rzymskokatolickiego. Jakże wymownie świadczy o tym napis na krzyżu przydrożnym koło miejscowości Satanów, zachowany jeszcze na początku rządów komunistycznych na Podolu:
Choćby Tobą, Chryste Panie, pogardziły wszystkie ludy,
To na polskim tutaj łanie chłop pokłoni się jak przody.
Chłop postawi Bożą Mękę u wrót wioski na rozstaju, byś
Wyciągnął, Jezu, ręce i królował w naszym kraju.
Lud polski Podola, jak i w ogóle katolicy z całych ukraińskich kresów, szczególną czcią darzył cudowny wizerunek Najświętszej Maryi Panny w Berdyczowie. Mówiono: czym Obraz Częstochowski dla Polski, Ostrobramski – dla Litwy, tym Matka Boska Berdyczowska dla Ziem Rusi. Jej tytuł, okalający sam obraz, jak najdobitniej o tym świadczy:
Królowa i Ozdoba Stepów Ukrainnych, Wzgórz Podola i Wołyńskich Lasów, Przecudowna w Berdyczowskim Obrazie Maryja.
Na terytorium samego Podola znajdowały się też inne, również tłumnie odwiedzane sanktuaria. W Latyczowie, do którego rokrocznie na święto Matki Boskiej Jagodnej, jak lud zwykł nazywać uroczystość Nawiedzenia NMP, dnia 2 lipca ściągały rzesze wiernych z najdalszych okolic, żeby oddać cześć Maryi w cudownym obrazie. Matka Boża w świętym obrazie z kościoła ormiańskiego w Kamieńcu Podolskim miała również pod swą pieczą ziemię podolską. W Kamieńcu z cudownych łask słynęła Matka Boska Różańcowa z kościoła podominikańskiego, nazwana Russia florida. Zaś wśród katolików ormiańskich słynął cudowny obraz Bożej Rodzicielki, Panny Maryi płaczącej z kościoła Mohylowa Podolskiego. Kult Matki Bożej sprzyjał podtrzymywaniu tożsamości religijnej i narodowej.
Włodzimierz Osadczy
GK
