Brama miejska w Satanowie. Fot. Wikipedia
Satanów, mko nad Zbruczem, stanowiącym granico pomiędzy gub. podolską a Galicją, pow. proskurowski, o 60 wiorst od Kamieńca i Proskurowa a 30 w. od Wołoczysk.
Miasteczko leży w dolinie, okolone zewsząd wzgórzami okrytymi lasem i otoczone przedmieściami i sadami. Ma 454 domów mieszkalnych, po większej części drewnianych, 2 cerkwie murowane w mieście i 3 na przedmieściach, kość. parafialny katolicki, kaplica cmentarna, synagoga ze wspaniałym płaskim sklepieniem, na kształt baszty, 7 domów modlitwy żydowskich; zarząd policyjny, inkwirent sądowy, szkoła ludowa jednoklasowa, stacja pocztowa, punkt przechodni pograniczny przez który w 1876 r. wywieziono zboża za 52,521 rs.
Znajduje się tu apteka, 2 lekarzy, 100 rzemieślników, 81 sklepów, 2 młyny, browar, gorzelnia (obecnie nieczynna) garbarnia, cegielnia. W mieście odbywa się 9 jarmarków dorocznie oraz 26 targów. Mieszkańcy zajmują się szyciem kożuchów i wyprawą skór.
Miasteczko całe opasane było murem i wałami, które w części się zachowały; zamek miał kształt twierdzy. Przed bramą Gródecką stoi na słupie murowana figura Pana Jezusa płaczącego nad Jerozolimą, a w samem mieście blisko kościoła statua N.M. P. na ciosowej kolumnie 2 stóp wysokiej, z różnymi nieczytelnymi dziś napisami, oprócz wyrazów u góry: „Calae non pietatis opus“ i roku 1744.
Według Tarczyńskiego w magistracie tutejszym przechowywały się akta miejskie i dwa miecze do wymiaru sprawiedliwości, jeden dla chrześcijan, drugi dla Żydów, zwany koszernym; obecnie niema tu ich jednak.
Satanów, dziś uboga mieścina, przed 50 laty liczył do 5000 samych Żydów, trudniących się handlem sukna, miodu, wosku i płótna. Przed kilkunastu laty pokazywano dom, w którym podług podań nocował cesarz Piotr Wielki jadąc w 1711 r. do swojej armii na Wołoszczyznę. W znajdującym się o 2 wiorsty od miasteczka monasterze prawosławnym przebywał mnich Arsenij, który wydał w Moskwie słownik słowiańsko – grecko – łaciński.
Pod miastem ciągnie się t. zw. wał Trajana, zaczynający się od Dniestru, ciągnący się równolegle ze Zbruczem, mający miejscami do 5 st. wysokości i przechodzący w końcu do Galicji.
W okolicznych wzgórzach i skałach znajdują się jaskinie, w których ukrywali się mieszkańcy podczas napadów tatarskich. Podług miejscowego podania, jeden z mieszkańców przed 100 laty dobywał tu złoto z rudy i sprzedawał je we Lwowie (Marczyński, Przeżdziecki). Nad Zbruczem znajdują się łomy kamienia wapiennego i ciosu. W 1820 r. zmarł tutaj Stanisław Pac, niegdyś lekarz nadworny Stanisława Augusta, przeżywszy 120 lat. Pac wybudował tu oryginalny pałac, cały z ciosu sprowadzonego z Galicji, ozdobiony dziwaczną rzeźbą. Trzy piętra pałacu były w ziemi a tylko jedno na wierzchu.
Słynny w późniejszych czasach Michałko Wojciechowski, był u Paca na usługach i zbierając dla niego zioła poczuł w sobie powołanie lekarskie (Przeżdziecki).
Kościół katolicki p. w. św. Trójcy, wymurowany w gotyckim stylu, na miejscu dawnego drewnianego, wzniesionego jeszcze w 1581 r. przez Kostków (podług Marczyńskiego), i przez nich hojnie uposażonego. Parafia katolicka, dekanatu proskurowskiego, ma 4932 wiernych, w następujących miejscowościach: Aleksandrówka, Bębnówka, Bohosłówka, Borezczówka, Horbanówka, Iwańkowce, Juryńce, Kreoiłów, Księżówka, Kurówka, Martynkowce, Pokrówka, Radkowica, Satanówka, Spasówką, Turczyńce, Wierzchowce, Wojtowin, Zabielany i Żaglówka.
Słowo Polskie za: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom X, 23 czerwca 2019 r.
