Zieleńce – niewielka wieś w obwodzie chmielnickim na Ukrainie, w której obecnie mieszka około 360 mieszkańców, nad rzeką Ponorą. 225 lat temu, 18 czerwca 1792 r. w pobliżu tej wsi odbyła się bitwa Polaków z Rosjanami, zakończona zwycięstwem wojsk polskich.
Dla upamiętnienia tego zwycięstwa w czasie wojny w obronie Konstytucji 3 Maja król Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Virtuti Militari, najwyższe polskie odznaczenie wojskowe.
Wręczenie pierwszych medali odbyło się 25 czerwca 1792 r. w obozie wojsk polskich w Ostrogu na Wołyniu.
Dwa tygodnie wcześniej król napisał w liście do swego bratanka, księcia Józefa Poniatowskiego: „Przyszło mi do głowy przesłać ci rodzaj medali owalnych, które z jednej strony mieścić będą moje imię, a z drugiej napis >>Virtuti Militari<<. Będą to medale srebrne dla szeregowych a złote dla oficerów”.
Pierwsze medale z napisami „Virtuti Militari” na rewersach wybito 15 czerwca w Warszawie. Na awersach medali znajdował się napis „SAR” (Stanislaus Augustus Rex) oraz wizerunek korony królewskiej i dwóch gałązek palmowych.
Trzy dni później wojska polskie stoczyły z Rosjanami okupioną ciężkimi stratami, ale zwycięską bitwę pod Zieleńcami. Było to pierwsze zwycięstwo oręża polskiego od czasów odsieczy wiedeńskiej Jana Sobieskiego w 1683 r.
Po bitwie dowodzący armią polską ks. Poniatowski sporządził rejestr osób, które wyróżniły się męstwem w walce, a następnie przesłał go do Stanisława Augusta.
22 czerwca przebywający w obozie pod Kozienicami ks. Poniatowski otrzymał od króla odpowiedź zwrotną. „Z największym pośpiechem posyłam Ci dwadzieścia medalów złotych, oznaczonych dewizą >>Virtuti Militari<<, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii” – pisał król.
Czynił także uwagi co do sposobu noszenia orderu – „na wierzchu sukni” oraz tłumaczył: „jeżeli czas i okoliczności pozwolą ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego”.
Obok księcia Poniatowskiego na liście desygnowanych do odznaczenia orderem pierwszej klasy znajdowało się piętnaście osób (cztery złote medale król przysłał dodatkowo), w tym: generałowie Tadeusz Kościuszko i Michał Wielhorski oraz książę Eustachy Sanguszko. Wręczenie medali odbyło się 25 czerwca w obozie wojsk polskich w Ostrogu na Wołyniu.
Król przesłał także 40 medali srebrnych (drugiej klasy), gdyby zaszła potrzeba uhonorowania za zasługi podoficerów i szeregowych.
Statut przewidywał utworzenie pięciu klas orderu: Krzyża Wielkiego z Gwiazdą, Krzyża Komandorskiego, Krzyża Kawalerskiego, Medalu Złotego i Medalu Srebrnego. Na wzór Orderu Marii Teresy, odznaczenie uzyskało kształt krzyża, na którym widniał rok „1792” oraz herby Korony (Orzeł) i Litwy (Pogoń). Order miano nosić na błękitnej wstędze z czarnym obramowaniem.
Stanisław August został Wielkim Mistrzem orderu i kawalerem Krzyża Wielkiego; po klęsce wojny 1792 r. kapitule orderowej przewodził ks. Poniatowski.
W końcu sierpnia 1792 r. konfederacja targowicka unieważniła order, który przywrócony został w listopadzie następnego roku przez sejm grodzieński. Zniesienie orderu nastąpiło w styczniu 1794 r., na mocy decyzji naciskanej przez Rosjan Rady Nieustającej.
Order reaktywowano pod koniec 1806 r. Po utworzeniu przez Napoleona Bonapartego Księstwa Warszawskiego odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego. Zmodyfikowano także jego wygląd – napis „SAR” zastąpiono dewizą „Rex et Patria” (Król i ojczyzna).
W 1815 r., gdy powstało Królestwo Polskie, odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Polski. W 1831 r. powstańcy listopadowi przywrócili nadawanie Orderu Virtuti Militari w pierwotnej wersji.
Po klęsce powstania car Mikołaj I zniósł order. W jego miejsce ustanowiono Polską Odznakę Zaszczytną za Zasługi Wojenne. Restytucja orderu miała miejsce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Ustawa z 1 sierpnia 1919 r. przywracała Order Wojskowy Virtuti Militari, który zachowywał 5 klas i kształt krzyża. Na jego odwrotnej stronie umieszczono napis „Honor i Ojczyzna”.
25 marca 1933 r., na mocy kolejnej ustawy sejmowej, nazwę odznaczenia zmieniono na Order Wojenny Virtuti Militari. Nowym elementem było umieszczenie na rewersie krzyża daty „1792”.
W okresie PRL order zmienił swój wygląd; z krzyża usunięto koronę i dołączono napis „PRL”. Zniesiono kapitułę orderu, nadawała go Rada Państwa (do 1952 r. czynił do prezydent Bolesław Bierut). W 1960 r. zmieniono nazwę na Order Virtuti Militari.
Order odzyskał swój kształt sprzed II wojny światowej dopiero po upadku komunizmu w Polsce. Przywrócono wówczas kapitułę orderu i ustalono, że będzie on nadawany wyłącznie w czasie wojny lub maksymalnie 5 lat po jej zakończeniu.
Po 1945 roku order przyznano marszałkom Konstantemu Rokossowskiemu i Michałowi Roli-Żymierskiemu. Otrzymali go także gen. Iwan Sierow, oficer NKWD ponoszący współodpowiedzialność za mord katyński, oraz sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew. Nominacje te wywołały powszechne oburzenie i zostały anulowane przez pierwszego prezydenta III RP Lecha Wałęsę.
Order nadawano także m.in. sztandarom i miastom – otrzymały go Lwów, Warszawa i francuskie Verdun.
Orderem Wojennym Virtuti Militari odznaczono około 26 tysięcy osób. Było wśród nich wielu wybitnych dowódców, prostych żołnierzy, także dzieci.
Bitwa pod Zieleńcami zarówno, jak i Bitwa pod Cudnowem (1660 r.) zaliczana jest do największych zwycięstw polskiego oręża w walce z rosyjskim zaborcą.
Słowo Polskie, dzieje.pl, 18.06.17 r.
